Academia Occitana
Lo mot
Avèm totes costejat un especialista de literatura, francimand o occitan reformatat, que nos a gaitat de aut – del balcon, coma se ditz - amb un sorire condescendent en nos disent que non coneissiá res a la lenga e a la literatura occitana. E avèm ensajat de li explicar, de trobar los mots consensuals –tot pietadós diriá ma vesina-, per lo convéncer de l’interès dels trobadors, de Mistral, etc.
Lo darrièr combat per la subrevida de l’occitan serà lo de son ensenhament e de sa difusion per totes los mejans possibles de comunicacion. Se caldrà far entendre de totes los Occitans per salvagardar l’unitat de nòstra cultura, dins la diversitat segur. Lo trabalh dels linguistas es ara primordial per adobar los espleits en adeqüacion amb aquela exigéncia, aquel enjòc terrible – la vida o la mòrt - alqual sèm totes acarats uèi.
« Lo Conseu de la Lenga Occitana presenta lo problema AGE/ATGE d’un biais estrange... Indica una forma iniciala femenina una image (…), forma passadi pi au masculin en pilhant lo sufixe –ATGE: un imatge (…). Aquí lo C.L.O. si destaca de la règla de basa de la grafia occitana, qu’es totjorn estada d’escriure -G quora avèm un -G etimologic (…) e -TG quora avèm una formacion segondària (…). Devèm finda dire que Mistral dona ja image au masculin: doncas non es tant recent. E per aumentar la confusion lo catalan emplega imatge au femenin, cen que vèn roïnar la bèla teoria dau C.L.O. ».
Dins la partida introductiva de sa Gramatica consacrada al vocabulari occitan - parla del « lengadocian » mas son analisi concernís l’ensemble de la lenga -, Loís Alibèrt destria cronologicament « tres tipes diferents d’apòrts » : los mots « populars » a la basa de la lenga, constituïts als cors dels sègles a partir del latin parlat ; los mots « semisabents », manlevats al latin de la Glèisa e dels juristas tre los primièrs tèxtes escrits ; los « mots sabents », literaris e scientifics, directament adaptats al cors de l’Edat Mejana a partir del grèc e del latin.
Per de rasons que m’escapan non vegèri jamai mençonar jos de plumas occitanistas la descobèrta del filològue american John Orr (Essais d’étymologie et de philologie françaises, Paris, 1963, pp. 61-75) a prepaus del mot francés « patois ». Per el, « patoi », puèi « patois », seriá un desverbal del vèrb francés « patoier » que significava patejar, bracejar, çò que fan los despauralats per se far compréner. Auriá volgut dire patejament abans de s’especializar en lengatge particular e fin finala en lengatge grossièr.
Dins las annadas cinquanta del sègle passat, de bons missionaris ensenhèron als Occitans estabosits qu’amb la grafia classica podián escriure corrèctament lor lenga parlada e li trobar una dignitat insospeitabla. L’unitat de la lenga venguèt una evidéncia per totes e plan rapidament cadun s’afanèt a destriar los francismes de vocabulari e de sintaxi e quitament a escriure de la meteissa faiçon que lo vesin de mots que prononciavan un pauc diferentament. Era l’estapa de la « normalizacion ».
Aquò es partit. D’un costat l’occitan gascon oèst-pirenenc - d’unes qu’an lo gost de l’emfasi dison lo bearnés -, de l’autre l’occitan lengadocian oriental - d’unes qu’an lo cap epic dison lo cevenòl. Es una batèsta pel títol prestigiós d’occitan imperial. Longtemps dins la corsa, l’occitan provençal, embolhat dins sos afars intèrnes amb los pseudoprovençalistas, es relegat ara en segonda division. Non fa gaire, l’occitan lengadocian oriental aviá l’avantatge mas ara es l’occitan gascon oèst-pirenenc qu’es en progression fulguranta.
A l’epòca non èran que sèt. Ara sèm vint. De borgeses* vòli dire. Los sèt borgeses de Tolosa fondators istorics en 1323 del Consistòri del Gai Saber, e nosautres qu’avèm seguit. Òc, vint borgeses e borgesas, mas, per corregir una error jornalistica, cap de Tolosan vertadièr. A l’ora d’ara çaquelà, « borgés » non vòl pas mai dire « ciutadan », mas qu’aparten a una classa sociala expleitadoira dels trabalhaires.
« Qual èra lo nom ancian de la Losera ? ». Sèm al jòc dels Mila Euros sus France Inter. Lo banco. La responsa es « lo Gavaldan ». Non me soveni pas s’an ganhat o perdut. Mas nosautres avèm perdut. Lo Gavaldan, lo país dels Gabals e son antica capitala Jàvols, puèi la luta dels Camisards…
Non sai se coneissètz lo Collègi d’Occitania, gaireben centenari, eretièr del movement de refòrma endralhat per Josèp Ros, Prospèr Estieu, Antonin Perbòsc e Josèp Salvat, creat per Prospèr Estieu e Josèp Salvat e reconegut d’utilitat publica, sa bibliotèca de qualque 30 000 títols, sos manuscrits prestigioses de Mistral, Forès, Estieu, Perbòsc, Filadèlfa, Paulin, Bodon e fòrça autres, sa revista Lo Gai Saber, sos corses per correspondéncia etc. Avètz benlèu rencontrat de tèxtes publicats 50 ans abans Alibèrt e escrits en grafia…
Coneissèm totes la mapa de l’Occitania, sos limits traçats menimosament sus de critèris lingüistics indefugibles. Occitania : l’espandi de la lenga d’òc, tala annada, tal jorn, a tala ora. Punt. Doncas, totes los que i a dedins son Occitans (n’i a tanben defòra mas aquò rai, non es pas lo subjècte). Totes an en coproprietat la cultura occitana sencèra. Totes son egals davant ela, mas se sap qu’aquí tanben, n’i a que son mai egals que d’autres. Comenci de vos sentir nervioses… mas contunhem. Coneissètz totes lo libròt roge e aur de l’occitanisme – la vulgata publicada enlòc, mas que cadun ne balbuceja las soratas – qu’afortís que l’occitanitat de cadun passa per son parlar mairal…
À terme, si la planification linguistique réussit dans les sept déclinaisons proposées [los estandards regionals], un Commingeois devrait pouvoir se faire comprendre en gascon standard dans un bureau de poste à Antibes… Aital parlava Domèrgue Sumien. Comengés que Comengés, foguèri temptat de far l’experiéncia e justament Florian coneissiá una postièra d’Antíbol que parlava lo provençau generau. Çò mai malaisit per ieu foguèt d’apréner lo bearnés que, coma cadun o sap, correspond al gascon generau.
Un eminent especialista de lingüistica occitana sosteniá un jorn davant ieu que caliá causir lo mot fondador puslèu que fondator perque aqueste se trobava a l’encòp dins lo TDF de Mistral e lo diccionari d’Alibèrt. Per el, òme de sciéncia tresmudat en piós discípol dels mèstres, aquel rencontre del tot asardós semblava tant decisiu coma lo d’Anna e de Joaquím a la Pòrta Daurada. Me cal dire que d’aquel escambi, ne sortiguèri estabosit. Perque lo mot en question, que non podiá èsser isolat, determinava un tipe de sufixes per l’ensemble de la lenga.
Avèm aprés, mercés a una istoriana tolosana, que los comtes de Tolosa èran d’origina franca e qu’o èran demorats sense flaquesa pendent quinze generacions, fins a una epòca ont, quitament, de Francs non se’n parlava mai despuèi longtemps (veire lo « mot » precedent).
Dins un libre recent - La féodalité languedocienne (sic) XIe-XIIe siècles -, l’istoriana Hélène Débax (devath !), de l’universitat del Miralh, nos porgís un vejaire interessant sus una question tan viva e tan d’actualitat coma la de l’immigracion, del dreit de vòte pels estrangièrs, del dreit del sòl e del dreit de la sang. Benlèu la siá posicion semblarà pro sevèra a mai d’un per son caractèr restrenhant. Aital, per ela (p. 25) : « Los comtes de Tolosa non son pas tolosans nimai meridionals (sic). Son eissuts d’una granda familha de la Reichsaristokratia(*), la dels « Nibelungen istorics » aliats amb los Guilhelmidas d’Auvèrnhe. Lo primièr aujòl conegut, al començament del sègle IX, Folcaud missus en Roergue… ».
Quand arribèron en massa, pel francés, los mots « sabents » amb de sufixes en -tor, lo pòble los prenguèt sul pic coma èran : « directeur / directrice » venguèron « director o directur / directriça ». Dins son Tresaur del Felibritge, Frederic Mistral non se’n podiá contentar e, en s’apiejant sul castelhan e sul portugués (coma los Catalans qu’an gardat per aquò qualques « directriu », « cantatriu »…), prepausèt la marrida solucion « director / directora ». Lo Felibritge l’adoptèt (vertat es que non se parla brica al femenin dins los actes vièlhs !) e aital Simin Palai la consignèt tanben dins lo sieu diccionari del bearnés e del gascon.
Ongan, un còp de mai, non es pas passat lo paire Nadal. Benlèu aviá melhor a far, o la comanda non èra plan redigida. Mas l’an que ven, esperarem encara. Benlèu, s’es plan brave, nos ausirà. Aquò ne fa de temps qu’esperam la ratificacion de la famosa Carta europèa de las lengas regionalas o minoritàrias. Quant de temps ? Non gausam mai comptar. Dison d’unes que serà per l’an que ven, pel 800en anniversari de nòstra desfaita decisiva. Non, non serà pas d’ironia mas un important simbòl.
Legissi lo « Dictionnaire fondamental français-provençal » del professor Philippe Blanchet e me demandi se l’autor, de son biais, o los « provençalistas » que representa, defendeires acarnassits de la subrebèla « lengo prouvençalo », non an trobat una mena de còde lingüistic inspirat del lengatge schtroumpf.
Per trobar las solucions bonas per çò que tòca al vocabulari dels mestièrs, res non val de consultar los documents comptables mai prèp de l’Edicte fatal de 1539 e encara escrits dins l’occitan estandard de l’epòca. Dins los comptes capitularis de Tolosa, trobam en 1512 los mots penheire, pénher - que son participi passat es pint -, pintura e despintar. Una carrièra de Tolosa pòrta lo nom de Pergapinta. Per las fòrmas palatalizadas, los diccionaris de la lenga medievala pòrtan pench, penchura, penchedor… mas aquestes podián far confusion amb penche, penchenar, penchenadura…
Lo comte Joan IV d’Armanhac – nos perdonèsse nòstra indiscrecion – aviá sa residéncia a Leitora un sègle abans Pèir de Garròs e, dins la vida vidanta, parlava de segur la meteissa lenga. Per aquò, de l’Isla En Jordan estant, quand escriguèt trufa-trufant al conselh del rei a Tolosa per explicar qu’èra sol responsable de l’evasion de preson d’un fidèl sieu, quina lenga emplegava ? Lo gascon leitorés ? Lo gascon estandard ? Una « koiné regionala » segon la terminologia dels que nos vòlon far préner gat per lèbre ? En lengadocian ? Autre ? Vos daissi legir, benlèu auretz ganhat.