Academia Occitana

Sabèm que d’unes se n’estonan mas l’istòria d’una lenga romanica deu començar amb lo latin. Es lo cas donc per l’occitan. Se sap que la latinizacion del país se faguèt a partir de la creacion de la província romana de Gàllia transalpina (-120), venguda Gàllia narbonesa (-118) amb l’estatut de província senatoriala (-27/13). Aquí es la matritz de nòstra lenga que s’espandiguèt, per la via domiciana, cap al nòrd-èst de l’Ispània (futura Catalonha) e, per Tolosa, cap a l’oèst e al nòrd en Aquitània, a laquala serà finalament reünida al s. III dins lo diocèsi de Vièna. Durant de sègles, dins aqueste espaci, lo latin demorarà la lenga dels eleits e i farà flòri : lo poèta bordalés Ausòni serà lo preceptor del jove Gracian, futur emperador ; dins lo reialme de Tolosa, Avitus, futur emperador tanben e sògre de Sidòni Apollinar, ensenharà Virgili al futur Teuderic II ; Ermòld lo Negre, poèta de la cort de Pipin 1^er d’Aquitània, serà benlèu l’autor del famós Walterius (Galtièr d’Aquitània), modèl de las cançons de gèsta avenidoiras ; Duòda, femna de Bernat 1^er Guilhelmide, comte de Tolosa e marqués de Gotia, serà amb son Manual a son filh (843) la primièra escrivana d’Occident… Parallèlament, se desvoloparà una lenga populara que se dirà lo roman, laquala puntejarà de còps dins los escrits. M. Banniard data entre 800 e 850 pel sud de Gàllia la rompedura de compreension entre lo latin e la lenga vulgara. Es l’epòca ont, d’un costat, la glèisa preconiza l’emplec del roman dins los presics e, de l’autre, Carlesmanhe vòl aprigondir l’estudi del latin classic. Es l’epòca del jurament d’Estrasborg que sa lenga « romana » composita (la part de l’escriba neustrian ?) s’adreça mai que mai a de soldats aquitans… La lenga novèla, un còp qu’a accedit a l’escrit, se pòt apiejar sul latin e s’enriquir del vocabulari que li fa sofraita per conquerir de domenis mai largs. Aqueles mots novèls son posats dins la lenga eclesiastica, juridica, administrativa, scientifica… Son los mots « semisabents », comuns fins ara a totas las varietats de la lenga e que confòrtan son unitat : asorar, presicar, musica, elegir, fabregar, estudi, servici, calici, cementèri… Son tractats segon las règlas del vocabulari popular : asoraire, a ; presicaire, a ; musicaire, a ; fabrariá…  L’òbra dels primièrs trobadors, conservada o non, serà lo signe, cap al s. XI, de la maturitat de l’occitan que desenant, del s. XII a l’ora d’ara, manlevarà al latin (e al grèc…) totes los mots que li fan besonh per una expression universala. Aqueles mots, dits « sabents », non son pas mai tractats coma de mots populars : non subisson « qu’una leugièra adaptacion » (L. Alibèrt). Aital per adorar/adorator, tritz ; predicar/predicator, tritz ; pacificar/pacificator, tritz ; organizar/organizator, tritz ; centralizar/centralizator, tritz ; elector, tritz ; fabricacion, geometria, teologia, gramatica, ortografia, multiplicar, sintaxi, ordinator…

Lo problèma - lo de uèi - es, quand Pèire Cardenal escriu predicator (a costat de presicaire qu’a un sens diferent) e psalme, que de farlabicaires modèrnes lo corregisson amb *predicador e *psalm ». Quand despuèi lo sègle XIII, l’unitat de la lenga se refortís de contunh mercés als mots comuns « sabents », de farlabicaires anti-alibertencs - sostenguts per la « premsa » - causisson de fargar de barbarismes especifics dins cada varietat per far esclatar l’unitat millenària. Los occitans non son pas encara pro conscients d’aquela traïson, mai funèsta per nòstra lenga que l’accion de sos enemics declarats.

J.P.