Academia Occitana

« E vos cobriguèrem de l’ombra d’una nívol,
e faguèrem descendre sus vosautres la manna e las calhas »
(Alcoran, sorata 2, verset 57)

Aital, la nívol e las calhas. Per dire las variacions infimas dins lo domeni de las colors, puèi per extension, dels perfums, de la musica, de la pensada o dels sentiments, lo francés utiliza amb lo mot « nuance » l’idèa de la nívol (« nue ») e de sos rebats cambiadisses. L’occitan, el, a plan observat lo gallinacèu mai pichon d’Euròpa, aital descrit dins una nòta ornitologica : « Aqueste aucelon brunèl e tèrne non presenta cap de caractèr evident de plumatge levat las estrias blancosas dels costats e lo dessenh facial negre. Lo dessús es brun, raiat de negre e de jaune crèma formant doás bendas mai o mens netas. Lo dejós es crèma, la garganta es blancosa, enquadrada de bendas sombras. Tres raiaduras jaunosas cobrisson lo dessús del cap ». Tant de colors dins un ensemble « brunèl e tèrne » ! Per exprimir aquela idèa de « variacions infimas », nòstres aujòls an donc fargat principalament un vèrbe e un adjectiu a partir de calha : calhetar e calhetat -ada que Mistral (p. 420) tradutz en « nuancer » e « nuancé, e ».

Dos autres adjectius derivats se son especializats per exprimir parallèlament una realitat incertana : calhet -eta (fruta o blat que comença de madurar, fen a meitat sec, òme « entre dos vins »…) ; calhòl -òla (paraula, persona o situacion équivòcas). Las definicions de Mistral illustran tanben una confusion de bon compréner entre los mots de la familha de calhetar (far de degradats de color) e los de la familha de pigalhar (de piga / agaça : far de tacas de color ; mas pigat : de doás colors). Los derivats « naturals » de calha (aucèl) son lo calhat (pichon de la calha) e la calhada (nisada, grop). La fòrma calha deuriá èsser preferida a la fòrma catla, plan atestada tanben, en rason de sos derivats nombroses.

Los mots calhetar e calhetat amb lor sens precisament definit per Mistral, los trobam solament dins los diccionaris provençals mas en concurréncia amb los francismes *nuança, *nuançar e *nuançat -ada. Los diccionaris gascons, lemosins, auvernhats e vivaroalpins an causit los francismes sols. Los diccionaris lengadocians accèptan los francismes mas tanben los catalanismes matís (lat. mixticius), matisar e matisat -ada, que son de castelhanismes. Josiana Ubaud presenta generosament las tres possibilitats.

Los sols mots vertadièrament occitans son doncas : calhetar (« nuancer ».), calhetejar (id.), calhetat -ada (« nuancé -ée »), amb los possibles calhet / calhetada (« nuance »), calhetament (« nuancement »), calhetatge (« nuançage »), calhetièr (« nuancier »).

L’autra solucion, aquí completada, seriá : matís, matisament, matisar, matisejar, matisat -ada, matisatge, matisièr. En tot saber que mixticius dona en occitan mestiç, un mot que designa lo frut de las amors de personas de colors de pèl diferentas.

J. P.