Academia Occitana

Observam un fenomèn generalizat dins la lenga modèrna dels darrièrs sègles mas ja present a l’Edat Mejana : lo de l’aparicion, per d’adjectius verbals de formacion populara, dels sufixes sabents -able/-abla, -ible/-ibla e, per lor fòrma substantivada, d’un autre sufixe sabent, -tòri o encara del participi present. Aquestes se substituïsson als sufixes populars ador/-adoira, -edor/-edoira, -idor/-idoira (occ. gascon -ader/-adera, -eder/-edera, -ider/-idera).

De còps, los adjectius novèls remplaçan los tradicionals que son eliminats : amable, abla (adj.) contra amador, doira (adj.), destronat tanben coma substantiu per amant, anta.

De còps los adjectius tradicionals se subrevivon a costat dels novèls en se mudar en substantius : lavable, mas lavador (lòc per lavar) e lavadoira (maquina a lavar) ;

De còps los adjectius tradicionals fan lor vida a costat dels novèls amb de nuanças de sens (cf. portable).

De còps los adjectiu novèls son inutils e absents.

Lo fenomèn es exactament parallèl en occitan gascon (cf. S. Palay) mas los diccionaris contemporanèus defugisson artificialament los sufixes sabents al profièit dels tradicionals dont cambian aital lo sens actual.

Generalament los adjectius en able/-abla, -ible/-ibla an un caractèr mai imperatiu (una exigéncia) e los en ador/-adoira, -edor/-edoira, -idor/-idoira, un caractèr mai relatiu (una possibilitat).

Non tenèm compte aquí de solucions malbiaissudas que, tant ancianas que pòdon èsser, semblan de francismes sense utilitat, mal definits e desconeguts en catalan : lo mot « *prenable » (de « préner » !) es traduit en francés per Levy per « acceptable » e « prenable » en francés es traduit en catalan per « conquerible ».

Ajustarem que se podèm préner en compte aqueste fenomèn secular de l’associacion d’un sufixe sabent e d’un vèrbe de formacion populara, la d’un sufixe (o prefixe) popular e d’un vèrbe de formacion sabenta demòra un fauta inacceptabla.

Aital.

prenedor / prenedoira. Es la sola fòrma corrècta, amb lo sens de quicòm que deu / pòt èsser prés, qu’es bon a préner, qu’es temps de lo préner. En Gasconha correspond a preneder / prenedera : « jo sabi enqüara un nin de cardinats / que jo’t darè qui seràn preneders au prumèr jorn e hòranisaders… » (P. de Garròs).

punidor / punidoira : que deu / pòt èsser punit. Es la sola fòrma atestada. Occ. gascon : punider, punidera.

pagable / pagabla : qu’es a pagar ; pagador / pagadoira : que pòt pagar / que se pòt pagar / que non es encara pagat. Occ. gascon : pagable, pagabla ; pagader, pagadera.

partible / partibla. Aquí los adjectius de formacion populara son venguts de substantius : lo partidor es un cotèl de boquièr ; la partidoira es una aisina de pancossièr per copar la pasta. Occ. gascon : partible, partibla ; partider, partidera (que se pòt partir / partejar).

polible / polibla. Lo mot es atestat tre lo s. XIV. L’adjectiu d’origina, polidor, s’es subtantivat per designar l’aisina per polir. E la polidor es lo caractèr de çò qu’es polit dins lo sens de bèl. Occ. gascon : polider (aisina per polir) ; sols adjèctius : polider, polidera (polible, polibla absents dins Palay).

portable / portabla : que se pòrta (ordinator, telefòn…) ; portador / portadoira : que se pòt portar / que pòt portar / que pòrta (un mur portador). Occ. gascon : portable, portabla ; portader, portadera (que se pòt portar / transportar ; que pòt aver una portada per un animal feme) ; un portader (un baiard).

presable / presabla. Lo mot es atestat sense concurréncia coneguda amb de fòrmas popularas. Occ. gascon : presable, presabla.

panatòri. Dins la lenga medievala, « panatòri » (objècte panat) ven concurrenciar « panada » qu’a pel mens tres senses diferents. Lo novèl vengut s’es impausat tanben contra un possible « panador », mas aqueste a subreviscut en qualitat d’adjectiu. Occ. gascon : panatòri.

purgatòri. Lo mot ancian èra « porgador ». Mas aviá tanben d’autres senses, tecnics e medicals. Lo mot novèl s’impausèt plan lèu. Occ. gascon : purgatòri.

E autres.

pancossièr, ièra. Es lo que cossís lo pan, que prestís la pasta. Lo fornièr es lo que còi lo pan cossit dins lo forn. Aquela reparticion anciana es tornada uèi dins l’actualitat : los fornièrs, de mai en mai nombroses, fan còire e vendon de pan cossit e congelat que crompan als pancossièrs. E es possible de trobar los pancossièrs e los fornièrs al dintre de la meteissa entrepresa. Mas plan segur, se pòt trobar encara d’artisans a l’encòp pancossièrs e fornièrs.

peluson. Dins son venerable diccionari de 1638, non paginat, Joan Dojat pòrta « pelusous, duvet, poil folet ». Gabrièl Visnèr [Sirven] que lo reedita en 1895, e que non sap far la diferéncia entre la « s » anciana e la « f », escriu « Pelufous, duvet, poil follet » (p. 187). Loís Alibèrt, que se lamenta, de son vilatge estant, de non poder consultar « gaire libres en fòra dels [qu’a] jos las mans », escriu dins son diccionari, après temptativa d’interpretacion, « pelufòls, poil follet, duvet » (p. 537). E cadun coneis la fortuna d’aqueste « *pelufòls » dins los diccionaris contemporanèus. Sola J. Ubaud s’interròga… S. Palay confirma peluson.

pinassa. Lo mot passèt al francés jos la fòrma « pinasse », que passèt à l’anglés per venir « pinnace » e que tornèt al francés per venir « péniche ».

plantage. s. XIII. Aquí nos trobam davant un mot que de linguistas visionaris - mas de corta vista - nos voldrián far escriure *plantatge (coma *imatge, *vertitge, etc.) al mesprètz de la dignitat de la lenga e de l’ensenhament d’Alibèrt. Per aqueste lo sufixe -tge se rapòrta totjorn a un collectiu.

plantatge. Es lo lòc ont de vegetals son plantats. Lo que crean d’omofonias per antinormisme gratuit (cf. plantage) ignòran benlèu que se tròban d’occitanofòns pels quals existís una  diferéncia clara entre los sons -ge e -tge (passejar e vilatge).

proconsul. Pel còdi de Justinian (s. XII) : « Aquels jutges ordinaris si cum es proconsuls ». Mas dins los diccionaris (que fan la caça als mots sabents al nom de « l’autenticitat ») trobam l’òrre e artificial *procònsol, bricolejat a partir de *cònsol, fòrma « corregida » de còssol (Alibèrt, 1935) que designa un magistrat municipal.

procuraire / procurador, procurairitz. Pel meteis còdi de Justinian (s. XII) : « Eissamen si mos procuraire la li emenda ». Non se tracta aquí d’un mot « sabent » mas « semi-sabent » e doncas tractat coma un mot « popular », amb un sufixe « popular ». Lo femenin apareis dins un document del s. XIII. Avèm d’autres exemples conservats (fossilizats) d’aquela mena e d’aquela epòca : emperaire, emperairitz ; ambaissador, ambaissairitz ; trobador, trobairitz…

procurator. Es la fòrma sabenta, benlèu contemporanèa de la precedenta se pensam al « procurator de Judèa » de l’Evangèli. Mas lo procurator e la procuratritz (s. XVI) son tanben los qu’an una procuracion.

prodigue, prodiga. Totjorn lo còdi de Justinian (s. XII) : « Prodigues, so es degastaire de las soas causas ». Mas totes los diccionaris contemporanèus pòrtan « *prodig », fòrma inventada e del tot artificiala qu’en catalan se ditz « pròdig ».

psalme. Per Pèire Cardenal (s. XIII) : « David, en la prophetia, / dis, en un salme que fes ». Mistral cita tanben lo tèstament de J. de Forbin (1453) : « Encargui a mas filhas Dousseta et Catharineta que aian a dire cascun jorn un set salmes per la miena arma ». Mas totes los diccionaris contemporanèus pòrtan « *salm », que de segur se deu prononciar coma « san », se sèm mai occitanofòn qu’occitanografe.

quadre. Es un grand mistèri : que siá en occitan o en francitan, s’ausís totjorn pels ostals lo mot « quadre » per designar una pintura a la paret. Coma « cuadro » en castelhan, « quadro » en italian, « quadro » en portugués, « quadre » en catalan…. Mas non i a res a far e los diccionaris pòrtan « *tablèu ».

J. P.