Academia Occitana

Se cal remembrar aquí una evidéncia : dins son libròt La langue occitane (1963), nòstre amic Pèire Bèc s’èra estacat a descriure las caracteristicas teoricas de cada varietat de l’occitan, e doncas de l’occitan gascon. Aital : filha → hilha, flor → hlor ; luna → lua, esquina → esquia ; rasim → arrasim, riu → arriu ; bèl → bèth, bèla → bèra ; camba → cama ; tondre → tóner ; quatre → qüate ; quand → qüan ; sal → sau. Mas cal saber que totas aquelas realizacions non son generalizadas sul territòri, que se ditz plan mai la flor que non pas la hlor, que hrièsta es una curiositat d’un canton dels Pirenèus a costat de finèsta / finèstra, que se ditz tanben rasim, luna, esquina sus de zònas fòrça importantas del nòrd e de l’èst… E enfin qu’aquelas caracteristicas tipicas de l’occitan gascon non afèctan que los mots de formacion populara, los estabilizats al començament del segond millenari. Los mots de formacion sabenta son e devon èsser los meteisses dins totas las varietats de l’occitan, e non pòdon aver, jos pena de farlabica, de prefixes o de sufixes populars.

Adonc, en 2003, l’associacion Per noste publicava lo sieu Dictionnaire français-occitan gascon en dos volumes. Anam evocar sas « causidas » mai significativas perqué es d’aquò que se tracta dins los diccionaris occitans d’après Alibert. Es l’ocasion de notar qu’es el amb Pèire Bèc qu’an normalizada l’ortografia de l’occitan gascon.

Los adjectius epicèns

Los autors nos infòrman que « cet usage se maintient encore fermement pour les trois adjectius annau, noviau, tau (…). Nous avons préféré systématiser la règle et considérer les féminins en -ala comme des formes trop laxistes qu’il vaudrait mieux ne pas recommander (…). L’adverbe de manière en -ment étant formé sur le féminin de l’adjectif (…), il en résulte qu’on doit dire condicionaument (…) et personaument (…) plutôt que condicionalament et personalament ».

En realitat, annau, noviau e tau son coneguts sustot coma epicèns en Bearn, dins d’expressions fossilizadas se ne cresèm Simin Palay : hèsta annau ; missa noviau ; tau maire, tau hilha ; tau causa o tau auta. Mas lo meteis Palay non coneis coma advèrbis qu’annalament, annualament, talament, condicionalament e personalament.

D’adjectius d’aquel tipe, Loís Alibèrt ne dona una lista plan mai longa en « lengadocian » abans d’acabar per « etc. » : castanhal, carral, parroquial, batalha campal, cabra bocal, dent ulhal, fièra carnal, figuièra bancal, figa porcal, figa secal, luna tornal, pèira frejal, pruna beral, tèrra fromental, teula canal, tripa culal. Ajusta que lo « femenin sens a a subsistit dins de nombrosas formas mai o mens fossilizadas : noms compausats, noms de lòcs, adjectius substantivats e qualques adjectius isolats ». Per aquò, l’idèa non li venguèt de caravirar la lenga viva en ressuscitant de mòrts, de crear d’advèrbis novèls sus aquestes e d’espandir l’experiéncia als mots sabents.

Es evident al contrari que la tendéncia principala de l’occitan, dins sa diversitat, es de feminizar totes los noms, fins als noms d’ostals (lo Daubèrt, la Daubèrta). Es çò que fa una granda diferéncia amb lo francés. E çò curiós, pauc d’annadas abans la publicacion del « Dictionnaire F.O.G. », lo 8 de març de 1998, una circulara del primièr ministre Lionèl Jospin, « en rason de l’evolucion de la societat », engatjava a « recórrer a las apellacions femininas pels noms de mestièrs, de fonccions o de títols ». Per aquò far, en 1999, la Documentation française publiquèt un « Guide d’aide à la féminisation des noms de métiers, titres, grades et fonctions » redigit jos la direccion de Bernard Cerquiglini.

Mas los autors del diccionnari, reborsièrs que reborsièrs, avián d’autres arguments dins la museta. La caça al femenin contunhava amb los adjectius gascons acabats per « e », aquò a l’usatge - o cal precisar - dels solets Bearneses : « Les adjectifs terminés au masculin par e fermé postonique, comme triste, libre, negre, credible ne changent pas au feminin en Béarn ». Aquí tanben un dobte nos ven perqué la tradicion non pareis gaire anciana : triste e libre son de francismes (per trist e liure) e negre e credible son de mots sabents (remplaçan neir e creseder). E la « a » finala essent prononciada [ə], las confusions son nombrosas dins la paraula correnta.

Mas es encara de segur per esperit de contradiccion qu’escriuràn « quauque » e « *quauqua ». Far lo contrari dels autres.

Alibèrt e AOC : annal, annala ;  novial, noviala ; tal, tala ; qualque (epicèn).

Occitan gascon ordinari : annau, annala ;  noviau, noviala ; tau, tala ; quauque (epicèn).

Los mots en -aria o -eria.

Los autors son categorics : los mots d’aquel tipe « donnent en languedocien des substantifs en -ariá » (…). En gascon, le même suffixe aboutit à -eria, comme en catalan ».

Totun, las fòrmas en -aria existisson plan en occitan gascon : « Palay sur ce point a été hésitant. Il ne donne souvent que la forme en -eria. Parfois, il donne les deux (argentaria / argenteria ; artilharia / artilheria, etc.). Nous avons fait le choix exclusif (sic) des formes en -eria ».

Avèm doncas en occitan lengadocian, provençal, lemosin, auvernhat, vivaroalpin e gascon per una part : argentariá / argentaria e artilhariá / artilharia, e en gascon « causit » argenteria e artilheria. Per l’Academia occitana, demòra de verificar quina es la fòrma majoritària en Gasconha, e cap de causida non pòt èsser exclusiva.

Lo feminin dels mots sabents en -tor.

Los autors nos rapèlan que dins la lenga parlada se ditz « animator » e « *animatriça » e que L. Alibèrt de son costat preconiza de restablir lo classic « animatritz ». Aquí lor conclusion : « En gascon, le choix n’est pas entre un gallicisme et un archaïsme (sic) inconnu de la langue réelle (sic) ; nous avons une troisième solution : c’est le féminin -tora (par analogie avec le féminin des mots en -dor, a). Or cette solution est donnée par Palay bien qu’avec quelques hésitations, semble-t-il. Mais c’est également la solution constante du catalan ». Aital una « *actora » per una « actritz », una « *adoratora » per una « adoratritz », una « *bissectora » per una « bissectritz », una « cantadora » [doblet de cantaira] per una « cantatritz », una « *directora » per una « directritz », una « *excitatora » per una « excitatritz », una « *generatora » per una « generatritz », una « *institutora » per una « institutritz », una « *locomotora » per una « locomotritz », una « *motora » per una « motritz », una « *mediatora » per una « mediatritz », una « *rectora » per una « rectritz », una « *retardatora » per una « retardatritz »… Lo catalan seriá tan « constant » qu’aquò ? Non ne sèm segurs e legissèm dins los bons diccionaris (-triu = -tritz) : actor / actriu ; adoratriu ; Beatriu ; bisector / bisectriu ; cantatriu ; director / directriu ; excitatriu ; generatriu ; institutor / institutriu ; locomotor / locomotriu ; matriu ; mediatriu ; rector / rectriu ; retardatriu, etc.

E i a d’exemples ont entre « un gallicisme et un archaïsme (sic) » an causit diferentament : la matritz serà la « *matriça » e la cicatritz serà la « *cicatriça ». Lo lector serà benlèu estabosit d’apréner que dins aquela logica la « trobairitz » es venguda la « *trobadora », mas que los amics dels animals siàn rassegurats, la « perditz » demòra « la perditz ». E melhor encara, avèm sauvat « Beatritz ». La páur qu’avèm aguda !

Es vertat que lo sufixe -tritz es rar dins los tèxtes administratius gascons (parlar d’arcaïsme per un sufixe sabent es plan segur una absurditat), mas cal reconéisser qu’es la plaça de las femnas qu’i es excepcionala ; aqueles tèxtes nos esclairan sus lor ròtle quand son presentas, al títol de tutritz, donatritz…

Es vertat que Palay trantalhava, mas èra perqué sabiá qu’aquel sufixe -tora, l’aviá trobat dins lo TDF de Mistral (per l’occitan provençal) e qu’èra una solucion azardosa per corregir aquesta -iça que non voliá pas. Lo mèstre l’aviá manlevat al catalan, qu’el lo deviá al castelhan. Coma o avèm vist, las solucions originalas del catalan son encara representadas per una tièra de mots en -triu.

Mas non bastava d’inventar un sufixe en -tora, caliá encara « farcir » la lenga d’un fum de « ratapenadas » (mots sabents amb de prefixes o sufixes populars) e de neologismes falsament populars :

Lenga parlada : consolator, debitor, distributor, educator, fondator, generator, provocator, senator, reparator, ventilator (feminins fautius en -triça ; de còps le sufixe masculin es tanben francizat en -tur).

S. Palay, Dictionnaire (influenciat per Mistral) : consolator, *consolador ; debitor ; distributor, *distribuador ; educator ; fondator, *fondaire ; generator ; provocator, *provocaire ; senator ; reformator ; reparator, *reparaire (feminins fautius en -tora).

Dictionnaire F.O. gascon : *consolador ; debitor, *deutor ; *distribuidor, *distribuider [lat. distributor] ; educator ; fondator ; generator ; provocator, *provocaire ; senator ; reformator, reparator ; ventilator (feminins fautius en -tora).

L. Alibèrt e AOC (panoccitan) : consolator, debitor, distributor, educator, fondator, generator, provocator, senator, reparator, ventilator (feminin corrèctes en -tritz).

La lenga parlada es sus la bona via, las farlabicas arriban a Palay per Mistral e son confirmadas amb Per Noste.

-ador / -adoira o –ader , adera

Per Alibèrt : « -Ador, -edor, -idor. Cas regim correspondent al latin -torem. Dona de noms d’agents amb los vèrbs de las tres conjugasons. Dins la lenga modèrna es pauc usitat e a una sabor netament arcaïca ». En occitan gascon, coma dins la periferia occitana, son encara plan representats : pescador, caçador, trobador, cantador, etc. En general son remplaçats per las fòrmas equivalentas en -aire : parlaire, dançaire, podaire, cambiaire, etc.

Per Alibèrt encara (occitan general) : « -Ador, -edor, -idor ; fem. -adoira, -edoira, -idoira. Del latin -torius, -toria. Amb los vèrbs, dona d’adjectius verbals que jògan lo ròtle de participis futurs de sens actiu e passiu. Lo femenin regular es en -doira ; cal regetar la forma analogica del masculin en -dora ». En occitan gascon, aquestes sufixes son remplaçats per -ader / adera, -eder/-edera, -ider/idera.

Avèm dreit a d’explicacions. Per dire « Jean ne jette rien, il conserve tout » : « Joan qu’ei hèra *conservador ». E per dire « Jean est conservateur dans un musée » : « Joan qu’ei conservator ». Dins lo primièr cas « *conservador » es un adjectiu mal fargat (una « ratapenada »), dins lo segond « conservator » es un substantiu exacte. Dins « *conservador » vesèm dos problèmas : 1, un mot sabent non pòt aver un sufixe « popular » ; 2, lo sufixe -dor (feminin -doira) es « lengadocian », lo sufixe gascon equivalent es -er (feminin -era). Mas dins lo cas present es impensable d’escriure *conservader.

En mai d’aquò, totjorn amb l’exemple fautiu de « *conservador », aprenèm que « Les mots en -dor ont un féminin en -dora : un cantador, ua cantadora ». Mas aquestes dos mots son de substantius e non d’adjectius coma lo precedent. L’adjectiu mal fargat « *conservador » correspondriá a la règla segonda d’Alibèrt presentada çai-sus, e lo substantiu « cantador » a la règla primièra.

Per èsser clar (lo mot sabent « conservator » es a l’encòp adjectiu e substantiu), podèm dire : « Joan qu’ei conservator (adjectiu) », « Joana qu’ei conservatritz » e « Joan qu’ei (un) conservator (substantiu) », « Joana qu’ei (ua) conservatritz ». Se prenèm un autre exemple mai adaptat (mots populars), direm : en occ. gascon «  Joan qu’ei punider ; Joana qu’ei punidera » ; en occ. general « Joan es punidor ; Joana es punidoira ».

Los mots que s’acaban en -òn

Los autors fan valer « la nécessité de mettre un -e final de soutien aux mots terminés par -òn pour la raison qu’il n’existe pas de mots occitans naturels (sic) se terminant par -òn. Dans ces conditions, on écrira afòne, a ; telefòne, etc. Des mots comme *afòn, *telefòn constitueraient en occitan des " monstres " linguistiques ». Coma dison ! De vertat, quand un Gascon ditz que va a Condòm (vila gascona), pronóncia la « m », mas un occitan ordinari que ven de la riba dreita de Garona, aquela « m », la pronóncia « n ». Doncas per aquestes darrièrs, l’afar es reglat e pels autres passar de « m » a « n » non sembla impossible quand sabèm que la majoritat dels Gascons pronóncian la « n » finala : pan, ven, vin, pin, un, caperan, païsan… Mas es vertat que dins lo meteis diccionari, Condòm es notat *Condom.

Es benlèu l’ocasion de rapelar que, quitament aquí ont la « n » finala es amudida, es totjorn prononciada dins los mots sabents : lo mecanician ven crompar lo pa(n).

En resumit, la volontat de singularizar l’occitan gascon dins l’espaci lingüistic occitan es aquí evidenta - coma endacòm mai per l’occitan provençal : tres apaxes d’un costat, tres apaxes de l’autre per far doas règlas generalas -, aquò a partir d’un neobearnés adobat a tusta e busta, al mesprètz de las règlas comunas establidas per Loís Alibèrt e quitament de l’occitan gascon dins son ensemble - l’usatge del « que » enonciatiu en defòra de l’afirmacion -, de causidas arbitràrias - « nous avons préféré » ; « nous avons fait le choix » ; « nous avons une troisième solution »… - generalament catastroficas. Lo problèma màger es qu’aquel diccionari n’a inspirat d’autres e particularament un ont trobam de paginas entièras de rimas en -tora e de « ratapenadas » en -ador, en -ader e en -aire. Son expression literària es a descobrir dins la metalenga del Congrès permanent de la lenga occitana.

J.P.

Un pauc d’occitan gascon.

Guiraut Bedot (Aush 1617 – id. 1692)

L’adieu deu bon temps e l’amorós mau pagat.

Be seratz plan en pena de saber qui jo soi e com m’apèri, si de qüate liuras d’esperit e de jutjament que Prometèu botèc deguens lo mon, quan creèc l’òme, vòste cap non n’a, per lo mens, las tres e mieja. Bèthlèu, quauqu’un d’entre vosauts pensarà que jo soi un navèth Saturn, per çò que hèi nèisher, pertot on vau, un sègle d’aur mes plasent que lo prumèr. Mès non. Aqueth non a pas trobat per ara la hava deguens la còca. Quauqu’aute dirà que jo soi lo mèste deus vents, quan entena ronar mon vente dab mès de violéncia que sas montanhas ; mès aqueth s’i manca tanben coma l’aute. Aqueste creirà que jo soi Cupidon l’ainat, o Narcís lo barbut, òc, diables, òc. L’aute, quan veja mon bèth visatge, serà de la medisha opinion o, per lo mens, assegurarà que si non soi pas Cupidon o Narcís, que cau necessàriament que siai Adònis lo boharòt, o Acís l’encrumit. Minja civasa, compair, non as pas devinat. Jo non soi ni Saturn, ni lo mèste deus vents, ni Cupidon : jo non soi ni Narcís, ni Adònis, ni Acís. Qui soi-jo donc ? Aquò’s a jo a díser e a vosauts a saber. Cap de l’abriòla ! Be’vs cau préner los besicles d’ua filosofia mès relevada que la d’Aristòtel per aver ma coneishença. Cohatz la cama de vòsta curiositat dab la cauça deu respècte, si volètz que’vs dongue la garrotièra d’aqueth mistèri. Jo soi lo venerable (di)Martsgràs, lo caça-mautemps e lo destroça-hame ; jo soi lo dieu de regaudida, pair de la bona vita e de Cupidon, dieu d’amor. No’vs estonetz pas si vau vestit d’aquesta faiçon ; aquò non es pas sense quauque subjècte. Los autes dieus, envejós deu respècte que tots los bons companhons me pòrtan, s’entenen contra jo, e cresen qu’un tan gran nombre d’enemics me haça páur ? Nharga per eths. Jo vòi que tots los qui se daràn l’aunor de m’espiar reconegan a la boha de pòrc que jo pòrti dessús lo cap, que la divinitat de tots los autes dieus amassa non es que vent auprès de la mia ; l’abilhament de pluma qui crobís ma prestança mustra pro que jo’m trufi d’eths, e que la fòrça qu’eths an, non es que pluma auprès de mon poder, e qu’eths son inconstants, pauc assegurats e febles coma la pluma. Lo passament d’irange qui pareish per dessús tot, sur mon gipon, hè véser que coma l’irange non es pas semblable en natura a l’aur, enqüèra que sia semblable en color, atau medish qu’eths s’eis.hòrcen d’imitar los petits accidents de ma divinitat, sense i poder arribar de mila lègas, e de cent mila milions qüate vint sarravanta miliassas a la perfeccion de ma natura. Los còrs d’aucas, qui servishen de botons a mon abilhament, dan a conéguer qu’eths an lo coratge d’aqueth ausèth ; l’ast e la cana de saucissa que jo pòrti au lòc d’ua espasa e d’un braudièr, mustran que totas las armas qu’eths emplegan a sa defensa son rovilhadas coma l’ast, e que jo soi capable de’m des.hèr d’eths, coma d’un tròç de saucissa. Los güants de pèth de cèrvi e las bòtas de pèth de lebrat, hèn véser qu’eths non tròban aute mejan per escapar a ma valentia que de hugir com aqueras duas bèstias, per se sauvar de la man deu caçaire. Cupidon solament, aqueth petit escai de ma bragueta, los hè cagar de páur en las cauças. L’aute jorn, per botada, lo companhon anèc dar dus o tres còps de matràs a Jupitèr, au bèth miei deu bòlo de l’entendement, e lo hèc córrer après ua nimfa com un desesperat.

Mès, a perpaus de Cupidon, quauqu’un me sòrt de díser que mon hilh Bontemps e eth se’n son anats tots dus ajudar ma neboda Golianta, que lo rei de las arèstas, Quaresme, teng assetjada deguens la cosina de mon compair Gòrjalís, senhor de Pòtifresc, e es question d’anar maridar mas fòrças dab las de mos hilhs, e de hèr tan plan que las bòlas de burre qu’aqueth prince magre geta contra mos soldats, se honen a la calor de mon coratge. Jo prègui vòsta cortesia, mentre que jo me’n vau, d’acompanhar de sas pregàrias mas entrepresas, dab promessa qu’après un mes e miei de guèrra, que son quaranta e quauques jorns de mala vita, la victòria serà nòsta, e que l’enemic serà botat en pèças per èster ensepelit deguens dus o tres plats d’ueus, de carnsalada e de cambajon. Après aquò, mos hilhs Bontemps e l’Amor vos tornaràn ténguer companhia.