Non son nombroses los occitans qu’an vertadièrament consciéncia de l’unitat de lor lenga e, qu’al dintre d’aquela, las comunicacions e los escambis non an jamai cessat. Aital, la preséncia de fòrça mots nòrdoccitans sul territòri sencer non es gaire reconeguda dins son ample e aquestes passan sovent per de francismes, quitament en… Occitania septentrionala. En Provença, per anar al mai aisit, avèm « chaire, « chambra », « champ », « chapvirar », « chauchar », « chauchavièlha », « chaudèu », « chauma », « chausida », « chausir »… Dins la part mai occidentala del Lengadòc, retrobam « chauchar », « rechauchar », « chaudèl »… D’autres son venguts comuns sus tot lo territòri o an vocacion d’o èsser. Ne donam aquí qualques exemples.
chapfren. Trobam aqueste mot dins los diccionaris del sud coma del nòrd jos la fòrma « *chamfrèn » que passa per un francisme necessari. Dins lo Larousse se ditz chanfrein e vendriá, çò pretendon, de l’ancian francés chafrener que voliá dire « domdar », mas que sembla ja plan occitan. Lo mot « chapfren » a sa plaça dins l’occitan estandard per parlar de l’arnescament del chaval, amb plan segur « chapfrenar ». E apondrem « fren » e « frenar » que passan tanben per de francismes (cf. *frèn »).
chaplevar. Dins los diccionaris de l’occitan lemosin, trobam « champlevar » coma traduccion del francés champlever. Pel Larousse, aquel mot recent (1753) ven de champ e de lever e s’acompanha de champlevé e de champlevage. Se cal remembrar los esmauts, que faguèron la glòria internacionala de Lemòtges a l’Edat Mejana, e de la tecnica de cavatge del coire per « caplèu » amb lo burin. Aital, en occitan estandard, « caplevar » e « chaplevar » pòdon aver dos senses distints, lo segond plan especializat. E servam tanben « chaplevat, da » e « chaplevatge ».
chaval. Coneissèm lo problèma d’omofonia entre « caval » e « cabal », a l’origina de la desaparicion de « caval » dins l’espandi de l’occitan mejan, mas mens la concurréncia parallèla entre « cavath » e los participis passats de « cavar » e de « acabar » en occitan gascon. La solucion provisòria pels Gascons foguèt l’adopcion del mot vesin de « caval », modificat en « cavalh » per l’adaptar a lor fonologia, mas de confusions demoravan. Las solucions comunas foguèron puèi (s. XV-XVI) la causida de « rossin » e « arrossin » e enfin, per cambiar encara, del francisme « chivau ». Mas una zòna pro larga al còr del país, en contacte amb lo Lemosin, de Garona fins a Besièrs (cf. Clardeluna), aviá preferit lo nòrdoccitan « chaval ». Logicament donc, l’occitan estandard pòt reténer « chaval », e tanben « cavala », cavalòt », « cavalièr », « cavalgar » etc. curiosament majoritaris pel país. A notar per aquò que « cavau » s’es conservat en Provença maritima (ont la « v » se pronóncia) e que « cavath » es encara atestat en Gasconha per designar un cavalet (aisina) e quicòm a cavalhons « sus dos bens » (Palay).
merchand. Lo mot d’origina èra « mercadièr », mas desapareguèt jos totas sa fòrmas (« mercadèr », « merchadier »…) e non es atestat uèi que dins l’antroponimia. La rason n’èra que venguèt un temps ont aquel nom podiá designar a l’encòp lo vendeire coma lo client qu’anavan al mercat. Per remediar al problèma, foguèt remplaçat dins son accepcion primitiva pel sol « merchand », sovent alterat per l’equivalent francés o per assimilacion de la vocala seguenta en *marchand. E es aital qu’avèm uèi pertot, e doncas en occitan estandard, « merchand », « merchanda » e « merchandòt », mas totjorn mercandejar, mercat etc.
jardin. Trobam sovent qualqu’un per opausar « jardin », que seriá un francisme, a « òrt » que seriá lo sol mot occitan. En realitat « jardin » es la fòrma nòrdoccitana del « gardin » meridional de l’Edat Mejana plan lèu suplantat : lo roman de Flamenca : « van s’en fors, en un gardi » ; Marcabrun : « bon frug eys de bon jardin » (Dirai vos) ; Giraud de Bornelh : « quant estei en aquels bels jardis » (Ar ai gran). Doncas, coma en catalan, un jardin per culhir de flors, un òrt pel legum de la sopa e un vergièr per la fruta.
jòia. Dins la lenga dels primièrs trobadors, trobam « jai » (gai) e tanben « joi » [jòi]. Carles Camprós prepausa un mot valise (J. Roubaud) que cabriá « jai » e « jòc » en tot definir lo famós « jòi d’amor »… S’i pòt veire tanben un mot d’origina francesa, de bon compréner dins l’Occitania de las termièras. Mas plan segur, es en occitan que se tradutz « jòi » coma « un estat d’armonia, d’extasi e de perfeccion interiora que dona l’amor quand la dòna o vòl » (id.). Doncas, sense oblidar aqueste sens literari emblematic que los destrian de « gaug », « gaujós », « gaujosament », an plan lor plaça dins l’occitan de uèi « jòi », « jòia », « joiós », « joiosament ».
Etc.
J. P.