Academia Occitana
Las règlas comunas
Existís una lenga comuna a totes los Occitans, sosjacenta a l’ensemble de sas varietats localas. Aquelas, per aver de prononciacions divèrsas, possedisson un fons comun largament majoritari de vocabulari, de morfologia e de sintaxi. Es sus aquela basa que se codifica l’occitan de communicacion, l’occitan d’uèi.
*
* *
Las varietats occitanas (gascon, lemosin, alvernhat, vivaro-alpin, provençal, niçard, lengadocian…) pòdon conservar lor especificitat en tot respectar aquelas règlas comunas.
Lo modèl es l’advèrbi : bèlament, fòrtament, darrièrament... Los mots compausats s’escrivon generalament sense junhent e cada element garda sa prononciacion d’origina, quitament quand lo segond comença per una “s” o una “r” e qu’aquesta se tròba plaçada entre doas vocalas. La règla es la de la tradicion (Garròs, Godelin…) e la de las lengas romanicas.
Devon èsser associats a de mots de formacion populara : -ador, -edor, -idor / -adoira, -edoira, -idoira ; -aire, -eire / -aira, -eira ; -ança, -ença ; -ason, -eson, -ison ; -iá ; -a(n), -ana; -e(n), -ena; -i(n), -ina; u(n), una.
Devon èsser associats a de mots de formacion sabenta : -ator / -atritz ; -ància, -éncia ; -acion, -icion ; -ia ; -an, -ana; -en, -ena; -in, -ina; -un, -una.
Pòdon èsser associats a l’encòp a de mots de formacion populara e sabenta : -able / -abla, -ible, -ibla ; -tòri.
A partir de mots populars an creat d’adjectius ara lexicalizats per exprimir « l’obligacion o la possibilitat » (un prat dalhador, una prada dalhadoira ; un jovent maridador, una joventa maridadoira…), mas son remplaçats lo mai sovent per -able / -abla, -ible, -ibla.
Dins la lenga modèrna, coma substantius designan lo mai sovent al masculin lo lòc de l’accion (un lavador, un escanador, un corredor, un tenedor…) e lo mai sovent al feminin l’instrument de l’accion(una banhadoira, una escumadoira…). A partir de radicals populars permeton de fargar los noms de las maquinas e dels espleits de la vida vidanta (lavadoira, mitralhadoira, descodador…).
Lo gascon possedís una varianta originala : -er, -era (adjectius : dalhader, dalhadera, maridader, maridadera… Substantius : lavader, lavadera, banhadera, descodader…)
A partir de mots populars (o popularizats) son reservats als noms d’agents (jogaire, adobaire, pescaire, cercaire, legeire, tondeire, fotbolaire, joggaire…). Remplaçan los sufixes arcaïcs -ador, -edor, -idor, -adora/-airitz, -edora/-eiritz, -idora/-eiritz sovent confonduts amb los sufixes -ador, -edor, -idor / -adoira, -edoira, -idoira.
A partir de mots populars (o popularizats) son reservats als noms d’agents (jogaire, adobaire, pescaire, cercaire, legeire, tondeire, fotbolaire, joggaire…). Remplaçan los sufixes arcaïcs -ador, -edor, -idor, -adora / -airitz, -edora / -eiritz, -idora / -eiritz sovent confonduts amb los sufixes -ador, -edor, -idor / -adoira, -edoira, -idoira. Mas notam qualques exceptions : pescaire, aira (lo / la que pesca per son plaser) e pescador, airitz (lo / la que ne fa son mestièr); pecaire (interjeccion) e pecador, airitz (lo / la que fa de pecats)...
A partir de radicals « sabents », servisson a fargar d’adjectius (aprobator / aprobatritz, generator / generatritz, observator / observatritz, reductor / reductritz…) e (amb aicestes) de substantius (fondator / fondatritz, importator / importatritz, regulator / regulatritz, animator / animatritz…). A partir de radicals « sabents », permeton de fargar los noms de las maquinas e dels espleits de la vida vidanta (ordinator, accelerator, acumulator, percolator, motritz, calculatritz, amplificator…).
A partir de radicals populars o sabents, fòrman d’adjectius per exprimir la possibilitat. Remplaçan lo mai sovent los sufixes -ador, -edor, -idor / -adoira, -edoira, -idoira dins aquela foncion : agradable -a, rasonable -a, amable -a, versemblable -a, inextricable -a, prejudiciable -a…
A partir de radicals populars o sabents, fòrma de substantius per exprimir lo lòc de l’accion, en concurréncia amb -ador, -edor, -idor, o l’accion ela-meteissa. Aital : amagatòri, dormitòri, purgatòri, escritòri, raubatòri, escapatòri…
Entre-, contra-, rèire-, subre- : cada element garda sa prononciacion d’origina, quitament quand lo segond comença per una “s” o una “r” (entresenha, entrerire, contrasens, rèiresason, subrerealisme…) ; assimilacion del « e » davant una autra vocala (entrescotar, entrobrir, contròrdre, rèironcle, subrestimar, subralimentar…).
Antí-, pre- : cada element garda sa prononciacion d’origina, quitament quand lo segond commença per una “s” o una “r” (antisemita, antiradiacion, preseleccion, presentir, preromantic…) ; non assimilacion de la darrièra vocala (antialcoolic, antiaerian, preemptar, preïstoric…).
Mas antí- e lo mot que seguís pòdon èsser separats per un junhent : 1, quand s’agís d’una creacion de circonstància : antí-tabat, antí-brut, antí-OGM… ; 2, quand s’agís d’un tèrme geografic : Antí-Liban…
Per tot çò qu’es dejós : sosténer, sospesar, sostítol, sostraire, sosterranh, soslòctenent, sosmarin, sosdiague, sosdirector, sosentendre...
Las preposicions jos e sota non an pas valor de prefixes.
Marca lo passatge o lo cambiament : transportar, transalpin, transcriure, transfigurar, transgression, transmetre, transparent, transversal...
A la plaça de tras-, tres-, sufixes non productius dins la lenga modèrna e estacats a de mots lexicalizats : trasplantar, trasmetre, tresmudar, tressusar, tresparlar...
Sufixe pauc o non productiu. Present dins una tièra de mots lexicalizats : susfàcia, susplombar, susmontar, susvelhar, suspréner, suspassar...
Remplaçat per subre dins la lenga modèrna (cf. mai aut).
Dins lo sens de desfar o manlevar. Seguissèm L. Alibèrt que preconiza d’escriure des- « quina que siá la prononciacion » : desboscar, descargar, descentralizar, desgelar…
Lo “n” pòt gardar sa fòrma : inegal, indulgent, inedit, inesperat, inexacte...
Se pòt assimilar a “l” : illimitat, illogic, illegal, illetrat, illicit...
Se pòt assimilar a “r” : irregular, irrespècte, irresponsable...
Se pòt cambiar en “m” davant “b”, “m” e “p” : imbatable, imbevable, imparcial, impensable, immancable...
Doblament de la letra davant “s”: assabentar, assadolar, assecar...
Doblament de la letra davant “r” : arrasonar, arrediment, arredondir, arroïnar...
Apondon d’un “s” etimologic davant vocala : asemprar, asagar, aserbar...
Doblament de la letra davant “s”: ressopet, resservir, ressautar, ressolar...
Doblament de la letra davant “r” (en principi), mas val mai emplegar tornar + vèrb.
Totjorn lo junhent davant un nom : la quasi-simultaneïtat, la quasi-totalitat, un quasi-fraire, un quasi-elegit, un quasi-antisemita...
Separat sense junhent davant un adjectiu e un advèrbi : quasi elegit, quasi antisemita, quasi acabat, quasi pèc, quasi jamai, quasi impossible...
Son accentuats sus la penultima, coma dins la màger part de las lengas latinas : auto (automobila), moto (motocicleta), velo (velocipède), metro (metropolitan), retro (retrograd), euro (europèu)…
Son conservadas (amb solament materializacion de l’accent tonic) las fòrmas latinas per : fòrum, auditòrium (coma auditòri), minímum,etc. e tanben, las fòrmas estrangièras vengudas internacionalas : whisky, vòdka, kiwi, etc. Mas las adaptacions son inevitablas per fòrça mots, mai que mai pels noms d’espòrts e lors derivats : cossí dire autrament que « fotbolaire » ?
Causida prioritària de las fòrmas non palatalizadas : cantar, castèl, branca, galina, gaug, plaga. Mas las fòrmas palatalizadas, remembre d’un temps gloriós, son tanben admesas : chantar, chastèl, brancha, jalina, jaug, plaja.
Causida de la fòrma majoritària : filha, fen, farina, flor al lòc de hilha, hen, haria, hlor. Mas en gascon la « f » es tanben plan representada : familha, famós, fatiga, femenin, fin, flaunhèc, fruta, frair…). N’es parièr de las autras caracteristicas plan conegudas del gascon.
Causida prioritària de las fòrmas non palatalizadas : nuèit, uèit, cinta, punt, tint, escrit… (generalas en Gasconha, Alvèrnhe, Marcha, Vivarés… ; plan presentas en occitan central e atestadas en Gavaldan, Roergue…). Son las solas que permetan l’unitat de l’occitan e presèrvan sos ligams istorics amb lo catalan. Mas las fòrmas palatalizadas son tanben admesas : nuèch, uèch, cencha, ponch, tench, escrich….
Causida de las fòrmas classicas dels mots : obrir, oblidar, riu… e non dobrir, doblidar, arriu…
Manten del « e » de sosten pels mots de formacion sabenta segon una règla multiseculara : astrològue, xenofòbe, astronòme, sinonime, monocròme, absurde, dramaturgue, exèrgue, tèxte, modèrne, filme, ritme…
Causida privilegiada de la negacion classica, coneguda pertot, comuna a l’ensemble de las lengas romanicas : non… ; non… que ; non… pas, ges, res, etc. (règla d’emplec dins Alibèrt, 1966, p. 510).
Demest los escrivans modèrnes que l’an emplegada exclusivament avèm : Pèir de Garròs, Loïs Belaud de la Belaudièra, Augèr Galhard, Pèire Godelin, Guilhèm Adèrn, Bertram Larada, Guiraud Dastròs, Andrèu Dupré, Guirard Bedot, Claudi Bruèis, Bertomieu Amilhan, Jansemin, Miquèu Camelat, Rodgèr Lapassada… A l’epòca contemporanèa, totes los escrivans n’an fait al mens un usatge ocasional a costat de la fòrma reduita pas.
Citacions. Garròs : « E non a pas hèit mens a mès de quate » ; Godelin : « filhetas, afin que qualqu’una d’elas (faitilièras) non vos ane cachar dins vòstra cramba, non dormatz pas soletas » ; Mistral : « Daudet que, de sa vida, jamai non s’èra vist a tau desfruti de Camarga… » ; Camelat : « Non parlava que de vacas, de bestiar » ; Lafont : « De tres jorns puèi non boleguèt quasiment de sa cambra » ; Bodon : « E los cònsols non an que lo drech de levar las talhas pel compte del rei »…
Introduccion dins la conjugason comuna del subjontiu futur. Segon las gramaticas o los atlasses linguistics, aquel temps es repertoriat coma « condicional 2 », o « futur del passat », o « imperfait del futur ». Es present en cò dels trobadors, dins la literatura modèrna (Garròs, Galhard, Camelat…), e lo tròban fins a uèi dins mai d’una varietat de la lenga parlada, en Gasconha, Lemosin, Alps... Per amor d’aquò, a plenament sa plaça dins la conjugason, ja que siá d’emplec limitat e sovent remplaçat pel condicional.
Respècte de la règla classica de l’abséncia d’article davant los noms geografics (flumes, montanhas, vents, païses...), levat quand son seguits d’un complement de nom o d’un adjectiu : l’Occitania de l’Edat Mejana, l’Occitania antica…
1 - Privilegiar lo mot occitan mai espandit. Los autres son de sinonimes
2 - Causir totjorn lo mot occitan, e mai siá minoritari, a la plaça d’un francisme
3 - Causir, a un nivèl sostengut, tecnic o especializat, lo mot servat dins l’escrit quand es desbrembat dins la lenga parlada
4 - Se referir pels mots novèls al catalan e a las autras lengas romanicas, per far una causida comuna cada còp qu’es possible.
La « r » es la marca de l’infinitiu : -ar, -er, -re, -ir. Los infinitius corts del tipe « enténer », « préner », « compréner »…, majoritàriament utilizats, s’escrivon coma en gascon (unitat fonetica e grafica) amb una « r » finala. Las conjugasons se fan çaquelà en partida sus las fòrmas longas (« entendre », « prendre », « comprendre »…).
Es prepausada una prononciacion comuna sus la basa de l’occitan central occidental (distincion clara de las consonantas e de las vocalas, manten de las consonantas finalas…). Son acceptadas tanben de prononciacions en acòrdi amb las fonologias eretadas (prononciacion del « v » ; casuda de las consonantas finalas ; amudiment del « g » o de « s » intervocalics ; diftongason del « ò » ; eissordiment del « a » pretonic ; vocalizacion del « l » ; reduccion a « i » del « e » barrat ; manten del « n » o del « m » finals ; assimilacion del « g » e del « tg », etc.).