Academia Occitana

L’estat normal d’una lenga es d’èsser diversificada. E tanben, en meteis temps, d’èsser unificada. La nòstra, unificada o èra (tant coma se podiá èsser) tre lo s. XII amb los primièrs trobadors. A aquela excepcion, se n’ajustava una autra : ja s’elaborava una lenga sabenta amb un vocabulari precís adaptat del latin. Fins al s. XVI, se desvolopèt una lenga juridica, scientifica, ecclesiastica… Aprèp la pèrda de totes los poders politics, la lenga comuna venguèt la dels venceires e l’occitan reduguèt son expression a una part de la literatura, a partir de fogals ciutadans : Leitora, Ais, Pau, Tolosa, Aush… La lenga literària èra desenant diversificada, la de varietats localas. Mas dins son malaür Occitania aguèt l’astre de demorar (o de venir) per sa part màger unida dins son territòri. Las comunicacions entre las regions la gandiguèron d’un vertadièr esclatament linguistic e permetèron la seguida d’un procès d’unificacion : aquí la rason d’una comunitat espectaclosa de vocabulari, de sintaxi, de conjugason, d’expressions, de provèrbis...

Es a partir d’aqueste constat que se poguèt concebre tornar l’idèa d’una lenga comuna per delà los « cent parlars que ne fan qu’un ». Dins lo debanar de nòstra respelida, la primièra revolucion foguèt la de Frederic Mistral e del Felibritge al s. XIX : los occitans prenguèron consciéncia de l’unitat del país e de la dignitat de la lenga. La segonda revolucion foguèt al s. XX la del retorn a la grafia classica, iniciada per Josèp Ros e acabada per Loís Alibèrt e l’Institut d’Estudis Occitans : confirmèt l’unitat de la lenga en tot la reviudar. La tresena revolucion, iniciada per Bernat Sarrieu tre 1905 e precisada tanben per Alibèrt trenta ans aprèp, serà al s. XXI la de la lenga comuna emergida naturalament (coma l’òli sus l’aiga) del fons comun sosjacent.

En 1935, Alibèrt publiquèt sa « Gramatica occitana », mas ajustèt prudentament en pagina interiora lo sostítol « segon los parlars lengadocians », en tot afortir que se referissiá non pas a la província istorica mas « al grop des païses qu’emplegan los parlars lengadocians ». E se non butava mai luènh sas analisis, èra de racacòr, « per defugir d’èsser acusat de megalomania lengadociana ». Mai clarvesent en lingüistica que dins l’anar de sa vida, preconizava lo « lengadocian literari » mes en practica coma metalenga dins son obratge. Aquel « lengadocian literari » èra bastit sus la basa de çò qu’apelava « los parlars meridionals », compausats del « tolosan » [tolzan], del foissenc, del donasanenc e del « central, en usatge en Carcassés, Bas Rasés e Lauragués ». Dins la terminologia totjorn prudenta de l’autor, lo « lengadocian literari » designava çò que disèm uèi l’occitan comun o l’occitan estandard. Mas que non diguèron sul mot « central » !

Una carrièra bòrnia.

Es dins las annadas 70 que tornèt grelhar l’idèa de l’occitan estandard, mas dins l’incomprension de la pensada prigonda d’Alibèrt. Non èrem sortits del regionalisme – non ne sèm encara sortits – e coma s’acabava lo remirable trabalh d’adaptacion de la grafia classica a l’ensemble de las varietats occitanas, d’unes pensèron lèu que caliá adobar un estandard per cada « dialècte » e que, dins la seguida del mèstre, l’estandard « lengadocian » poiriá aver per vocacion d’èsser l’estandard de totes. Mas Alibèrt, jamai non aviá parlat d’estandards multiples – quicòm d’estrangièr a l’istòria de nòstra lenga : las « koinè administrativas regionalas » non an jamai existit ; la creacion literària, coma o avèm vist, non s’apiejava que suls parlars…  -, e una autra contradiccion apareguèt lèu.

Una expertesa rapida per d’esperits esclairats abotiguèt a la conclusion que lo « lengadocian literari » d’Alibèrt, tròp « occidental », non podiá pretendre èsser lo lengadocian estandard. Caliá doncas un aggiornamento. Lo problèma es qu’aquel estandard regional recentrat sus el-meteis, plan mai « oriental », plan mai « lengadocian », conservava (sense tròp o dire) l’ambicion d’èsser tanben un estandard general. Per justificar aquò, n’apelèron a la geografia : èra aisit de mostrar que la zòna de referéncia novèla que prepausavan èra « meravilhosament centrala ». Es sus aquelas premissas falsas que se causiguèron de solucions novèlas, de mai en mai antialibertencas, amb en finala lo deliri pseudosabent - coma que davala lo Tormalet en ròda liura - e lo retorn del campanalisme. Aital en primièr, d’un movement general, l’abandon emblematic del sistèma fait / junt pel sistèma fach / jonch, variantas admesas ça que la per Alibèrt. Aital per d’unes la causida del triftong « iei » (« carrièira » per « carrièra »), desconegut pertot en defòra dels parlars centrals « lengadocians ». Aital per d’autres o los meteisses de sufixes populars maridats amb de mots sabents, l’« occitan mòl » : *denominador -oira, per denominator –tritz, *transformador –oira per transformator –tritz, o encara *exterminaire -aira per exterminator -tritz… E vos passi los neologismes pintorèsques. E perqué pas, un còp passada l’òsca, la generalizacion dels sufixes arcaïcs -ador/-aire/ -airitz (*civilizaire / *civilizairitz per civilizator -tritz o, tot en delicadesa, cagaire / *cagairitz… coma los illustres -lexicalizats- cantairitz, trobairitz e pecairitz) quand se sap que son atestats dins un canton de Cevenas. Çò novèl, a l’azard de las lecturas, es la « normalizacion » dels toponimes periferics : *carrièira *Pairolièira per carrièra Pairolièra a Tolosa, abadiá de *Fontfreja per abadiá de Fontfreda ; *Bèlluòc per Bèllòc, e enfin la trabucada fatala… *Castèlnaut per Castèlnau o Castèthnau. E aurem doncas, a çò que dison, sèt estandards regionals que non caldrà confondre segur amb sèt « lengas d’òc ». A la plaça del tròp ordinari ordinator, diretz *ordenador en estandard general/lengadocian, mas *ordenader en estandard gascon - perqué pas *ordeader ? - e *ordenaor en vivaroalpin, e benlèu *ordonnoir en francés se pòt beneficiar aqueste de la sciéncia de nòstres especialistas. Es una tristesa de las grandas de veire l’occitan venir un espaci de jòc pels doctors Fòlamor de la linguïstica.

Un projècte realista.

Per l’Acadèmia occitana, l’unitat de basa per l’ensemble de la lenga es lo parlar. Lo parlar es la fòrma socializada de l’occitan e se presenta coma un sistèma linguistic del tot coerent. Suls parlars s’es bastida dins son entièr nòstra literatura modèrna. D’unes parlars an accedit al nivèl de lenga literària al cors de l’istòria : lo mondin (o tolzan), lo gascon garonés, lo bearnés, lo provençal rodanenc, lo lemosin, lo niçard, lo roergat… Un possedís ara un estatut oficial : l’aranés. Es aquò l’originalitat granda de la cultura occitana, escapitada e que torna butar en un centenat de brots. Mas aqueles parlars, per subreviure an besonh d’èsser vitalizats de tot lo vocabulari de uèi que lor fa sofraita. E aquel vocabulari deu èsser comun a totes los parlars, çò que se poiriá far pro aisidament quand se sap que la màger part de las particularitats dialectalas non son pas mai productivas despuèi l’Edat Mejana : lo gascon ditz facultatiu,facilitar, trufar, filiacion, fenomèn… ; lo nòrd-occitan ditz : calici, camion, cardiologia, acadèmia… E aquel vocabulari comun, semisabent e sabent (tecnic, scientific… mai de la mitat dels mots de la vida vidanta), deu èsser logicament posat dins l’occitan comun. L’Acadèmia occitana a publicat sus son site las règlas comunas a l’encòp pels parlars e per l’occitan estandard. Mas parlem de l’occitan estandard.

Los lingüistas an agropats los parlars en sosdialèctes e aquestes en dialèctes. Los dialèctes, dont lo nombre pòt variar d’un autor a l’autre, son classats a torn dins d’unitats mai bèlas : lo gascon (una per el tot sol), lo nòrd-occitan (lemosin, marchés, alvernhat, vivaroalpin) e l’occitan mejan (lengadocian, provençal e niçard). Es al punt de convergéncia d’aquelas tres unitats que se tròba necessariament l’occitan central, un lòc de sintèsi per l’ensemble de la lenga, una mena de crusòl d’ont tot sembla partir, ont tot sembla tornar. Aquel espaci de referéncia per las estructuras principalas de la lenga es l’anglada Liborna-Fois-Narbona (« lengadocian occidental » dins la terminologia tradicionala), que cobrís los parlars seguents : agenés, tolzan, foissenc, carcassés e narbonés.

A partir d’aquela anglada de convergéncia, podèm observar los glacisses successius que, degrà aprèp degrà, de transicion en transicion, s’espandisson sul territòri occitan. Los podèm observar del gascon garonés al gascon pirenenc, del carcinòl al lemosin, de l’albigés a l’alvernhat e del bederrés al cevenòl, « lo parlar mai parent del provençal ». E avèm al sud lo donasanenc que « s’aparenta al catalan », als parlars de Rosselhon, e fa un ligam que non es de dire (subjècte tabó !) entre « las doás lengas ».

Per far acceptar coma legitime l’occitan comun (estimam mai aqueste tèrme) a l’ensemble dels occitanofòns, cal mesurar las concessions demandadas a cadun a partir de son parlar mairal. Cal que cadun pòsca reconéisser un dins l’autre. Non podèm demandar a d’unes de non far cap de concessions e a d’autres de las far totas (çò que non faràn jamai). Coma ditz un bon autor nòstre, entre fach e hèit non i a que la « h » de comuna ! D’especialistas an avançat que la realizacion -it èra minoritària per raport a -ch, quicòm que demòra de provar mas sustot un argument que los occitanistas deurián manipular amb precaucions. Per nosautres, es una caracteristica dels parlars gascons, marcheses, alvernhats e vivareses, los mai « estranhs » de la familha, e lor principal punt comun amb los parlars de l’anglada. Non tenir compte d’aquò revendriá a far lo jòc dels que considèran que lo gascon e l’alvernhat son de lengas a despart. Pels autres dialèctes, plan mai integrats dins lo nogal majoritari, seriá la sola concession importanta - psicologicament mas superficiala dins la realitat - que lor seriá demandada. E per l’Acadèmia, de tot biais, se la non-palatalizacion es oficiala en occitan estandard, las fòrmas palatalizadas, fach e tanben achabar, sont admesas coma variantas e presentas dins sos lexics.

Çò que prepausam : publicar per tot lo territòri de gramaticas regionalas (gascona, lemosina etc.) obèrtas sus las variantas intèrnas e qu’inicien al vocabulari modèrne comun e a la lenga comuna. Lo nòstre prètzfait mai urgent a l’ora d’ara : gerir la realitat concrèta (donar a cada parlar la possibilitat d’una expression complèta dins lo mond de uèi) en tot afortir un ligam entre totes.

J. P.