Academia Occitana

Lo provençal

            Entre 123 (creacion d’Aquae Sextiae, Ais de Provença) e 118 (creacion de Narbo Martius, Narbona), los Romans conquistèron tota la region entre Alps e Pirenèus – non s’arrestèron pas a Ròse coma se crei sovent. Aquela província novèla, espandida tanben fins a Vièna, la nomenèron Gàllia Transalpina, o simplament, d’un tèrme comun, la provincia. Per Cesar, serà la Gallia« togata » (Gàllia en tòga), a despart del demai de las Gàllias e que presentava ja coma un lòc de « civilizacion » e de « mors rafinadas ». En 22, la provincia serà tanben la Gallia Narbonensis, Narbonesa, governada per un procònsol establit a Narbona. A partir de 297, formarà amb Aquitània (entre Leire e Pirenèus) e los Alps Maritimes la diocèsi de Vièna o de las Sèt Províncias (Narbonesa I e II, Aquitània I e II, Alps Maritimes I, II e III).

            Lo reialme de Tolosa, fondat pels Gots en 417, s’èra espandit de l’Ocean a Ròse e los darrièrs emperaires romans contunhavan de contrarotlar çò que demorava de la provincia, lo territòri a l’èst del flume e que tocava Itàlia. Atal començava de i aver una provincia al sens estreit e una autra al sens larg. Aquel espaci foguèt annexat en 480 per Euric, mas aprèp la desfaita de Vouillé, en 510, passèt al reialme de Ravena que se voliá eretièr de Roma e, totjorn per sinecdòca, lo nom de provincia li demorèt. Puèi als sègles IX e X, i aguèt los reialmes de Provença (espandits sus la riba dreita de Ròse) que d’aquel nom comun e estreit faguèron un nom pròpri, puèi los comtats e marquesats de Provença a partir del sègle X, e fin finala lo govèrn de Provença, de l’annexion a França (1481) a la Revolucion francesa.

            Pendent tota l’Edat Mejana çaquelà, la provincia al sens larg aviá conservat son nom e èra venguda lo crusòl d’una lenga novèla, lo proensal o proensalés. Es atal qu’al s. XIII, Raimond Feraud, nascut en Provença al sens estreit, crenherà de mal parlar la lenga literària comuna de la Provença al sens larg : « car ma lenga no es / de dreg proensales ». Lo « provençal » designarà l’occitan medieval dins lo mond sabent fins a l’epòca modèrna. L’òrdre de Malta plaçava a Tolosa e a Sant Gèli los dos grands priorats de la « lenga de Provença ».

Lo gascon

            Sabèm totes la frasa de Cesar : « Gàllia (…) se devesís en tres parts, una abitada pels Bèlgas, un autra pels Aquitans, la tresena pels que dins lor pròpria lenga se dison Cèltas e dins la nòstra Galleses. Totes aqueles pòbles diferon entre eles per la lenga, las costumas e las leis. Los Galleses son despartits dels Aquitans pel cors de Garona (…). Aquitània s’espandís del flume Garona als monts Pirenèus e a la part de l’Ocean que banha Espanha… ». Donc vesèm aquesta anglada poblada pels « Aquitani », un nom transcrit mai o mens foneticament pel grand òme, mas que podèm raprochar de lo dels Iacetani (Aragon), dels Ceretani (Cerdanha) o dels Lacetani (Lacetani → lacetan → caletan → catelan → catalan ; *catalania X Gasconha → Catalonha). Mas a l’epòca de Cesar los « Aquitani » èran ja un pauc barrejats : los Tarbelli (Dacs), los Vòlcas Tectosages (Tolosa) e los Bituriges Vivisques (Bordèu), per far cort, èran de pòbles celtics. Pel linguista gascon J.C. Dinguirard (1982, p. 70), « la prompta romanizacion » d’Aquitània « venia benlèu de çò que lo latin (…) arribava a plec per resòlver los problèmas de comunicacion que pausava una situacion linguistica plan embolhada. Se’n cal trachar : devián coïncidir (…) al mens de lengas bascoïdas, aquitanas, celticas… ». Vertat es que los sols noms de Convenae (Comenge) e de Consoranni (Conserans), que designan d’amassadas de pòbles, semblan plan explicits. L’istòria dels « Aquitani », que tanh al long e al sud dels Pirenèus una istòria mai bèla, èra ja anciana e s’acabava amb la celtizacion e la latinizacion. Aquela latinizacion foguèt tan rapida e prigonda coma la de Narbonesa : ne testimònian particularament lo manten de fòrça noms romans per las vilas (al contrari del nòrd de Garona) e l’escafament dels noms dels pòbles primitius dins la toponimia al profieit de noms d’òmes latins (Fidentiacus : Fesensac ; Asteriacus / Asterius : Astarac ; Arminius / Armanius : Armanhac…), e las nombrosas e somptuosas villàs escampilhadas pel país.

            Sembla donc rasonable de pensar qu’al moment de l’arribada dels vascones senhalada per Gregòri de Tors en 587, la lenga dels ancians aquitans èra atudada despuèi un mièg millenari. Aqueles vascones ja citats per Cesar al nòrd d’Espanha, èran d’euscarians refugiats aprèp las terriblas campanhas lançadas pel reialme de Toleda a partir de la fortalesa novèla de Victoriacum (Vitòria). Era donc un pòble entièr qu’intrava en Novempopulania, l’antica Aquitània : per la màger part del país se mesclèron a la populacion « romana » dont empruntaràn la lenga en la modificar foneticament ; dins un canton atlantic, mai nombroses e en contacte amb los euscarians del sud dels Pirenèus, conservaràn lor lenga d’origina. Los primièrs seràn a l’origina dels Gascons, los segonds dels Basques. Plan lèu, en efècte, per l’ensemble de las populacions mescladas d’ancians vascones e d’ancians romans, se parlarà sonque de Gascons, e lor territòri serà Gasconha. Los Gascons constituïràn l’essencial de las armadas dels reialmes de l’Aquitania novèla (dels Pirenèus a Leire). Son eles, a la seguida del rei Eudon, qu’arrestaràn l’invasion musulmana a la famosa batalha de Tolosa en 721. Son eles encara que venjaràn a Roncesvals l’onor d’Aquitània, vencida per Pepin lo Brèu. Sense eles – quand se veson la pèrda per la lenga dels territòris del sud de Lèira – benlèu jamai i auriá agut la lenga d’òc, nimai Occitania.

            A quand remontan los remembres penoses dels Francimands de cap als Gascons ? A Gregòri de Tors, a Roncesvals, a la « guèrra de cent ans » ? A l’afrontament dels Armanhacs e dels Borguinhons segur : en 1414 Bernat d’Armanhac èra mèstre de París e i impausava fermament son autoritat ; quand virèron las causas, en 1418, lo comte e sos Gascons foguèron chaplats fins al darrièr. Lèu, tot çò qu’èra del sud de Lèira foguèt apelat gascon, dins una mescla de mesfisança e de mesprètz. Pèir de Garròs ne tirèt glòria per sa patria, Gasconha al sens estricte, mas Malherbe aprèp plan d’autres exprimiguèt lo vièlh antagonisme per no’n dire mai : Un jour M. de Bellegarde, qui était, comme l'on sait, Gascon, lui [à Malherbe] envoya demander lequel était le mieux dit de dépensé ou dépendu ; il répondit sur-le-champ que dépensé était plus français, mais que pendu, dépendu, rependu, et tous les composés de ce vilain mot qui lui vinrent en la bouche, étaient plus propres pour les Gascons. Caliá alavetz « degasconniser la cour ».

            Al s. XVIII, se publiquèron a l’usatge dels Lengadocians las edicions successivas dels « gasconismes corregits » e en 1809 « La Gasconiana » - mai simpatica – que recampava d’anecdòtas e de traits d’esperit de Gascons originaris de Lemosin, de Lengadòc, de Provença… o de Gasconha. Coma Godelin abans el, Jansemin al s. XIX serà presentat coma poèta gascon, una qualitat que non renegarà pas. Vertat es qu’a la meteissa epòca, lo Catalan Carles Aribau designava sa lenga jos lo nom de « llemosin »…

La lenga d’òc o occitan

            Tre la fin del sègle XIII, Dante Alighieri qualificarà (non èra lo primièr, mas acceptam lo pairinatge) la lenga nòstra de lengua d’oco, lenga d’òc. Se parlava alara de « la lenga d’òc », de « la lenga d’oïl » e de la « lenga del si » per designar los territòris ont aquelas lengas se parlavan (França, Proensa e Itàlia). E dins los tèxtes en latin, lenga d’òc s’escriviá lenguae occitanae. Es atal que las possessions ancianas dels comtes de Tolosa annexadas al reialme de França despuèi 1271, una part del país de lenga d’òc, venguèron « de la lenga d’òc » en lengatge vulgar e de lenguae occitanae dins la lenga administrativa. Las doas denominacions coneguèron d’evolucions parallèlas : d’un costat se parlava totjorn dels païses « de lenga d’òc » dins lor globalitat, en latin « Occitania » e de l’autre del territòri del govèrn de « Languedoc », en latin tanben « Occitania ». Aquel nom, dins sa dobla accepcion aguèt sa plaça dins la Grande Encyclopédie de Diderot e D’Alembert, pareguda de 1751 a 1765 : OCCITANIA (Géog. anc.) c'est le nom que quelques auteurs du moyen âge ont donné à la province du Languedoc ; mais ce nom était commun à tous les peuples qui disaient oc pour oui, c'est-à-dire, aux habitants de la Gascogne, de la Provence, du Dauphiné, ainsi que du Languedoc, dont le nom moderne a été formé. En 1776, foguèt inaugurat a Tolosa l’immens bas-relèu dels Ponts Bessons en marbre de Carara, òbra de l’escultor tolosan Francés Lucàs (1736-1813) : mostrava Occitania (Occitania anaglyptum Tolosanum) entre las figuras allegoricas del canal reial (Incile Occitaniae) e de Garona. Qualques annadas aprèp, en 1785, lo poèta Florian prononciava son famós : Je te salue ô belle Occitanie !  A la meteissa epòca, per l’abat de Sauvatge (1785, II,  p. 32), lo « lengado », assimilat a la lenga d’òc,  comprenoit aussi le pays nommé auparavant Provence (…) qui embrassoit toute la partie méridionale de la Gaule.

            Al sègle XIX, Frederic Mistral notarà òucitan [occitan] dins son diccionari (TDF, II, p. 431) coma sinonime a l’encòp de lengadoucian [lengadocian] e de Miejournau [Miègjornau], que per el èra un adjectiu relatiu als païses d’òc, e Oucitanio [Occitania] coma le nom par lequel les lettrés désignent quelquefois le Midi de la France et en particulier le Languedoc. I auriá donc pels mots « occitan » e « occitania » un sens « estreit » e un sens larg… coma foguèt lo cas per Provença. Mas al sens « larg » s’agissiá e s’agís totjorn del meteis ensemble, reconegut per totes, dels païses d’òc.

            Mas per d’unes, sol seriá occitan çò que caup dins los limits del govèrn ancian de Lengadòc (que sos limits per aquò cambièron al cors de l’istòria). Tirem-ne la consequéncia : son donc occitans car « en Lengadòc », lo gascon de Comenge, sus la riba esquèrra de Garona, l’alvernhat de Velai, lo « vivaro-alpin » de Vivarés e lo provençal de Nimesenc e d’Usètge que non es res mai que lo « provençal rodanenc » de Mirelha, espandit sus las doás ribas de Ròse. E, pel segur, aqueles « rampaums de nòsta lenga » (Mistral), se son occitans per una part, o son tanben en entièr. A mens que lo gascon de Comenge non siá pas de gascon, que l’alvernhat de Velai non siá pas d’alvernhat, que lo « vivaro-alpin » de Vivarés non siá pas de « vivaro-alpin » e que lo provençal de Nimes e d’Usès non siá pas de provençal.

La crotz provençala

            En 993, dins son testament, lo marqués Guilhèm – descendent del famós sant Guilhèm - qu’aviá obtengut l’autonomia de Provença del rei de Borgonha, ordonèt que foguèsse bastida una glèisa a Sarrians, a la crosada dels evescats d’Avinhon, Aurenja e Carpentràs…. Aquela glèisa seriá vodada a « la crotz victoriosa » en remembre de sas victòrias contra los maures : inspirada d’un reliquiari, simbolizariá lo Crist e los dotze apòstols. Atal, aquela crotz de las dotze pèrlas venguèt l’emblèma del marquesat de Provença. Passèt puèi a una branca de la familha, los comtes de Forcalquièr e tanben als comtes de Tolosa quand venguèron per eretatge marqueses de Provença. E es atal que la « crotz de Provença » flotegèt suls territòris immenses d’aqueles princes, que venguèt puèi l’emblèma del Lengadòc reial, de Gasconha a Alvernhe, qu’es ara encara l’emblèma de Miègjorn-Pirenèus e de Lengadòc-Rosselhon, coma totjorn de Forcalquièr, e reconeguda pertot coma lo simbòl d’Occitania e de la lenga d’òc. Vertat es que n’i a qu’estiman mai, per lor « autenticitat », las armas de… Borgonha, fòrabandidas mila ans a pel marqués Guilhèm 1^er de Provença.

J.P.