Academia Occitana
LA « E » DE SOSTEN A LA FIN DELS MOTS : Quand la cal, quand non la cal
finalas -ad / -ade.
mots populars, semisabents e manlèus : fade, cade, jade… mas Islamabad, Bagdad, Petrograd…
Mots sabents : plantigrade, retrograde, grade… [1]
Catalan : plantígrad, retrògrad, grau…
finalas -au / -ave.
mots populars, semisabents e manlèus : suau, clau, brau, eslau, concau, Gustau…
mots sabents : conclave…[2]
Catalan : conclave…
finala -aure.
mots populars, semisabents e manlèus : faure, maure, taure, paure…
mots sabents : Minotaure, dinosaure…[3]
Catalan : Minotaure, dinosaure…
finalas -b / -be.
mots populars, semisabents e manlèus : adob, radob, plomb… mas òrb → orbet, amb → ambe, còrb → corbàs… e Acab, Jacòb, Jobab… baobab, nabab, club…
Mots sabents : efèbe, glòbe, idrofòbe, cube, tube, sucube, ditirambe, limbe, nimbe, coriambe, acèrbe, òrbe…[4]
Catalan : efebus, globus, hidròfob, cub, tub, súcube, ditirambe, limbe, nimbe, coriambe, acerb, orbe…
finala -ç.
mots populars, semisabents e manlèus : braç, jaç, esquiç, estruç, esfòrç, març, Amanç, Laurenç, Vincenç… mas poç → poce.
mots sabents : eficaç, fugaç, loqüaç, sagaç, vivaç, velòç…[5]
Catalan : eficaç, fugaç, loquaç, sagaç, vivaç, veloç…
finalas -c, -ch, -l, -lh, -nh, -s, -sh, -z, -tz.
mots populars, semisabents e manlèus : afric, nuèch, mal, filh, castanh, las, sordeish, jazz, patz…
mots sabents : sintetic, tactil, intens, ashish, realizatritz…[6]
Catalan : sintètic, tàctil, intens, haixix, realitzadora…
finala -cte.
mots populars, semisabents e manlèus : Picte
mots sabents : prefècte, insècte, dialècte, dirècte, objècte, subjècte, artefacte, arquitècte, compacte, contracte, corrècte, edicte, conflicte, dòcte, viaducte…[7]
Catalan : prefecte, insecte, dialecte, directe, objecte, subjecte, artefacte, arquitecte, compacte, contracte, correcte, edicte, conflicte, docte, viaducte…
finala -ède.
mots populars, semisabents e manlèus : fred, Màtfre(d), Jàufre(d)… mas Aède, Samoiède…
mots sabents : bipède, parallelepipède, velocipède…
Catalan : bípede, paral.lelepípede, velocípede…
finalas -f / -fe.
mots populars, semisabents e manlèus : buf, golf, refof, tuf… mas marfe e *ruf → rufe ; *mof → mofle… e « Pardulphus » → Pardol, « Radulphus » → Raol…
Mots sabents : fotografe, triomfe, filosòfe, pontife, apocrife, limitròfe, amòrfe, parafe…[8]
Catalan : fotògraf, triomf, filòsof, pontífex, apòcrif, limítrof, amorf, rúbrica…
finalas -g / -gu.
mots populars, semisabents e manlèus : castig, gorg, larg, assag, gag, freg, puèg, estug… icebèrg, Luxemborg, Estrasborg… masreguèrg → reguèrgue, *domèrc → domèrgue, Circ → Cirgue, clerc → clergue, marc → margue, dorg → dorga… larg → *largue…
Mots sabents : dialògue, astrològue, prodigue, estratègue, antropofague, dramaturgue, exèrgue…[9]
Catalan : diàleg, astròleg, pròdig, estrateg, antropòfag, dramaturg, exerg…
finalas –id/ -ide.
mots populars, semisabents e manlèus : lequid (que non a d’argent)… caïd, Ingrid, Sigfrid…
mots sabents : acide, liquide, aride, asteroïde, rapide, timide, torride, lipide, livide, fluide...[10]
Catalan : àcid, líquid, àrid, asteroide, ràpid, tímid, tòrrid, lípid, lívid, fluid…
finalas -lm / -lme.
mots populars, semisabents e manlèus : (solucion 1) *palm → pam, *Rampalms → Rampams, *Guilhelm → Guilhèm, *Gaucèlm → Gaucèm… (solucion 2) *calm → calme, *olm → olme, *psalm → psalme, *èlm → èlme, sant Elme…
mots sabents : filme, Estocòlme, Ansèlme…[11]
Catalan : film, Estlocolm, Anselm…
finalas -lt / -lte.
mots populars, semisabents e manlèus : Òlt, molt, *mòlt → mòut…
mots sabents : asfalte, basalte, cobalte, malte, esvèlte, culte, adulte, insulte, desinvòlte, tumulte…[12]
Catalan : asfalt, basalt, cobalt, malt, esvelt, culte, adult, insult, desimbolt, tumult…
finalas -m / -me.
mots populars, semisabents e manlèus : volum (molon), aujam, fam, estrem (lòc alunhat), rasim, quicòm, Condòm, autom … eAmsterdam, islam, Joaquim, Guilhèm, Bertram, Abraam… mas *flum → flume, *òm → òme ; *dòm → dòme… e volam → *volame, lum → *lume, Bertram → *Bertrame…
Mots sabents : extrème (fòra mesura), infame, intime, volume (espaci), anonime, crime, maritime, atòme, postume, aerodròme…[13]
Catalan : extrem, infame, íntim, volum, anònim, crim, marítim, àtom, pòstum, aeròdrom…
finala -n.
mots populars, semisabents e manlèus : an, ongan, castelan ; felen, pelen, sen ; magrestin, segalin, camin ; segon, pichon, costelon ; tròn, bòn ; un, cadun, palun… e Lenin, Baconin, Tarquin, muezzin…
Mots sabents : meloman, organ, Satan ; fenomèn, epicèn, obscèn, examèn ; misogin, concubin ; telefòn, poligòn… mas, per evitar lo monosillabisme : còne, tròne, pròne, clòne, dròne…[14]
Catalan : melòman, òrgan, Satanàs, fenomen, epicè, obscè, examen ; misogin, concubí ; telèfon, polígon…
finalas -nt, -nd, -ng.
mots populars, semisabents e manlèus : pont, ont, punt, font, rend, quand, blond, mond, Raimond, long, sang, reng… Ermessend, Atlant, Corint…
mots sabents : mastodont, distint, succint, confront, dividend, reverend, fecond, diftong, oblong…
Catalan : mastodont, distint, succint, confrontacion, dividend, reverend, fecund, diftong, oblong…
finalas -òd / -òde.
mots populars, semisabents e manlèus : Nemròd, Nijni-Novgoròd, pernòd, iòd (t. de lingüistica)…
mots sabents : còde, comòde, mòde, metòde, electròde, gasteropòde, iòde…[15]
Catalan : codi, còmode, mode, mètode, elèctrode, gasteròpode, iode…
finala -p.
mots populars, semisabents e manlèus : esclòp, còp, cop, lop, Josèp, cep, camp, cap, nap, sup, isòp, glop, galaup, tròp, carp, estrop, forrup, sèrp, crèsp… dròp…
mots sabents : ciclòp, Olimp, ipocamp, andicap, filantròp, ipermetròp, pitecantròp, metacarp… mas, per evitar lo monosillabisme, tipe, arquetipe, etc.[16]
Catalan : ciclop, Olimp, cavall de mar, handicap, filantròp, ipermetròp, pitecantròp, metacarp… tipus, arquetip.
finala -pte.
mots populars, semisabents e manlèus : Egipte, còpte…
mots sabents : apte, rapte, adèpte, concèpte, precèpte, compte, prompte, abrupte…
Catalan : apte, rapte, adepte, concepte, precepte, compte, prompte, abrupte…
finala -r.
mots populars, semisabents e manlèus : clar, car, amor, còr, dur, pur, segur, austèr, espèr, sencèr…mas fèr → fèrre, tor → torre, pòr → pòrre, mor → morre… Lucifèr, Icar, Jupitèr, Prospèr…
mots sabents : escolar, familiar, particular, caractèr, elicoptèr, estartèr, martir, carnivòr, fosfòr, femur, pedicur, clorur…[17]
Catalan : escolar, familiar, particular, caràcter, helicòpter, estàrter, màrtir, carnívor, fòsfor, femur, pedicur, clorur…
finala -rde.
mots populars, semisabents e manlèus : lord, sord, gord, bòrd, verd, lard, Ricard, tard, estandard, galhard, rainard, coard, leopard, azard, isard, bastard, falord, baloard, acòrd… mas curde, sarde, barde…
mots sabents : eptacòrde, absurde…
Catalan : heptacord, absurd…
finala -rm / -rme.
mots populars, semisabents e manlèus : gèrme, *ferm → ferme, *èrm → èrme, *vèrm → vèrme…
Mots sabents : tèrme, infirme, unifòrme, Palèrme…[18]
Catalan : terme, inpedit, unifòrme, Palerm…
finalas -rn / -rne.
mots populars, semisabents e manlèus : jorn, còrn, torn, carn, ivèrn, Salèrn (vila d’Auvernhe)… infèrn, govèrn, quasèrn… mas vèrn → vèrnhe, *etèrn → etèrne opausat a etèr.
mots sabents : modèrne, diurne, taciturne, intèrne, altèrne, bicòrne, Saturne…[19]
Catalan : modern, diürn, taciturn, intern, altern, bicorn, Saturn…
finala -st.
mots populars, semisabents e manlèus : trast, ast, cast, trist, most, just, modèst, agost, arbust, lagast, requist… Brèst, Crist, Ernèst, Budapèst, toást… mas òste, lo que recep, opausat a òst, armada.
mots sabents : contrast, agrèst, funèst, esquist, palimpsèst, osteoblast…
Catalan : contrast, agrest, funest, esquist, palimpsest, osteoblast…
finala -t.
mots populars, semisabents e manlèus : gat, set, guit, esclat, mesclat, mercat, clergat, net, caçolet, polit, nebot, tot, piòt… Josafat, Deodat, Avit, Tibet, Aubiet, Paraclet, Tacit, Eraclit… mas Plaute.
mots sabents : termostat, fosfat, accionariat, proletariat, obnubilat, alfabet, interprèt, epitèt, antidòt, estatut, aerolit, satellit, zenit, plebiscit, neofit… mas, per evitar lo monosillabisme, site, rite, mite…
Catalan : termòstat, fosfat, accionariat, proletariat, obnubilat, alfabet, intèrpret, epítet, antídot, estatut, aeròlit, satèl.lit, zenit, plebiscit, neòfit… sit, ritu, mite…
finala -ud
mots populars, semisabents e manlèus : drud, sud, nud, pud… mas rude…
Mots sabents : abitud, actitud, aptitud, negritud, similitud…[20]
Catalan : costum, actitud, aptitud, negritud, similitud…
finala -x (lat -x)
mots populars, semisabents e manlèus : Ajax, Astianax, Max, Estix, Fèlix, fènix, Pòllux, linx, fax…
mots sabents : antrax, apax, torax, codèx, duplèx, indèx, latèx, silèx…[21]
Catalan : àntrax, hàpax, tòrax, còdex, dúplex, índex, làtex, sílex…
finalas -xe (lat. -xus ; -xis)
mots sabents : axe, complèxe, sèxe, perplèxe, prefixe, ortodòxe, luxe…[22]
Catalan : eix, complex, sexe, perplex, prefix, ortodox, luxe…
finala -xte.
mots populars, semisabents e manlèus : Calixte, Sixte…
mots sabents : contèxte, tèxte, mixte…
Catalan : context, text, mixt…
L’unitat, la clartat e la precision del vocabulari sabent son d’ imperatius absoluts per nòstra lenga, aquò per delà sas varietats. Non podèm aver d’un lòc a un autre de mots diferents per designar la meteissa causa e aqueles mots se devon poder adaptar tanben a la diversitat fonologica (« *dialògs » = *dialòts, *dialòch, *dialò etc. ; « dialògue » al singular coma al plural es possible pertot e comun a totes). En general, lors fòrmas èran ja definidas e comunas tre l’Edat Mejana e se tròban, amb mai o mens de bonaür, dins los escrits de nòstres autors dels sègles passats e la paraula populara. Lo perilh non es que dins las inovacions azardosas e un regionalisme descabestrat.
E s’aviam en occitan la meteissa accentuacion qu’en catalan (sus l'abans-darrièra sillaba) e se podiam coma en catalan destacar totas las consonantas associadas en fin de mots, prononciariam coma los Catalans.
JP
[1] finalas -ad / -ade. La fòrma « *fad » es un arcaïsme desconegut dins la lenga modèrna e omofòn de « fat ». Los noms de las vilas estrangièras gardan lors fòrmas d’origina e se prononcian segon lo biais de cadun.
Per Mistral (ortografiats) : fade… plantigrade, retrograde, grade…
[2] finalas -au / -ave. Conclave es un latinisme medieval adoptat tanben en francés e en catalan. Non i pòt aver d’autra solucion.
[3] finala -aure. Las fòrmas primitivas faur, maur, taur son encara atestadas.
[4] finalas -b / -be. Las « b » finalas son prononciadas « p ». En oc. provençal, son totjorn amudidas. Mistral que prepausa *Jacòbe a costat de Jacòb (que se deu prononciar « Jacò(b) »), non trantalha pas pels mots sabents : acèrbe, ditirambe…
[5] finala -ç. Plural eficaces etc. femenin eficaças etc.
[6] finalas -c, -ch, -l, -lh, -nh, -s, -sh, -z, -tz. Plurals particulars : nuèches, lasses, jazz, pases, intenses, realisatrises.
[7] finala -cte. De fòrmas sense la « e » atestadas dins de tèxtes que i a son de francismes.
[8] finalas -f / -fe. La « f » finala non es conservada que dins qualques mots monosillabics. Per d’autres, dins la lenga parlada, s’ajusta « -le » aprèp la « -f » : *mof → mofle ;*triomf → *triomfle.
Trobador anonime, s. XIII : « so que pot esser proat / per escritz de nostres majors / de felosophes o doctors »
Vida de S. Honorat, s. XIII : « aquist eran agut philosophe nomat »
[C. Brunel, Fragment d’un abreujat de teologia], s. XV : « Diogenes que fon un savi phizolophe… » ; « lo phizolophe Aristotil… » ; « legem cossi los ancians phizolophes dizian… » ; « legem cossi Epicure lo phizolophe dizie » ; « Semblanmens dis el divi phizolopheque si apelava Oraci… ».
Per Mistral (ortografiats) : fotografe, triomfe, filosòfe, pontife, apocrife, limitròfe…
[9] finalas -g / -gu.
Còdi de Justinian, XII : « prodigues, so es degastaire de las soas causas »
Règla de S. Beneset : « Aiso es lo prologues de la regla… e sona aytan prologues com comensamen de paraulas »
Vida de S. Honorat, s. XIII : « Non ausavan far prologue ni sermon »
Títol : « Cathalogue dels apostolis de Roma »
[C. Brunel, Fragment d’un abreujat de teologia], s. XV : « el prologue de la Bibla… ».
Pèire Godelin, s. XVII : « Prologue de la nèit » ; « ta gran Astrologue, que laisso les Astres a loc » ; « Dialogue de Pan et d’Echo »…
Joan Guiraud Dastròs, s. XVII : « proulogue deou pastou de l’Arrats »
Per Mistral (ortografiats) : prològue, catalògue, prodigue, astrològue...
[10] finalas -id/ -ide. Los mots en « -id » son plan rars dins la lenga populara e los partidaris de l’adaptacion dels mots sabents a aquelas fòrmas… trantalhan. Ajustam que acide, liquide e aride an de correspondents dins lo vocabulari de formacion populara ambaice, lequid e arit (de « arir »), de senses diferents.
Per Mistral (ortografiats) : acide, liquide, aride, morbide, rapide, timide...
[11] finalas -lm / -lme. Doás possibilitats pels mots etimologicament en -lm : reduire a la sola letra prononciada (palmus → pam ;Guilhelmus → Guilhèm) ; apondre un « e » de sosten per poder prononciar totas las letras (olme, filme). Palmar e sa seguida non venon de *palm mas de palma (de la man).
Pèire Cardenal, s. XIII : « David, en la prophetia, / dis, en un salme que fes… ».
Cathalogue dels apostolis de Roma : « Los VII psalmes penitencials »
[Recèptas medicalas alquimicas e astrologicas], s. XV : « Persona que velha que lo diable non aga poder en el, que digua be devotament lo salme In te esperavy ».
Augièr Galhard, 1583 : « quant sounou debant la porta d’un catoullic, sounou de cansous, quant sou debant la porta d’un de la religieu, sounou de salmes… ».
Arnaud de Saleta, 1583 : « Los psalmes de David metuts en rima bernesa »
Joan de Valés, 1652 : « qu’elos nou s’estudioun qu’à plan dire lous sét Salmes… ».
Pèire Godelin, s. XVII : « tres boulets et dous pans de mèca ».
[12] finalas -lt / -lte. Dins los mots populars en « -lt », « t » non es prononciat. La « e » de sosten s’impausa donc pels mots sabents, jos pena de cacofonia.
[13] finalas -m / -me. La « m » sola dels mots populars e dels manlèus se pronóncia « n ». L’apondon de la « e » de sosten s’impausa per li servar sa valor dins los mots sabents.
Abreujat de l’Ancian e del Novèl Tèstament, s. XIV : « Ne fes son majordome ».
Leys d’Amors, s. XIV : « En ayssi que te fay majordome ».
Per Mistral (ortografiats) : anonime, atòme, infame, volume, anonime…
[14] finala -n. Dins los parlars centrals, la « n » finala dels mots de formacion populara es generalament amudida (levat per an, ongan, segon…) : castela(n), magresti(n), segali(n), cami(n), cadu(n)… Non es jamai lo cas pels manlèus e pels mots sabents.
[15] finalas -òd / -òde. La « d » finala se pronóncia « t » o es amudida. Çò qu’es possible per un mot de formacion populara o semisabent non o es per un mot sabent, e donc la « e » s’impausa dins aquela categoria.
Pèire Godelin, s. XVII : « quand del mandomen de Diu las lengas se troubèguen à la sepultura de la temeritat del gigan Nembrot… » (Nembròt = Nemròd).
Per Mistral (ortografiats) : còde, mòde…
[16] finala -p. Mistral sembla prepausar a l’encòp ciclò(p) e *ciclòpe, puèi *flilantròpe, *metacarpe…
[17] finala -r. Non es question aquí que de la « r » sensibla.
Bertomieu Amilhan, s. XVII : « El punis, ambe Lucifer… » ; « auta sancer e ta bel… » ; « auster… »).
[18] finala -rm / -rme. La « m » finala dins los mots de formacion populara non es prononciada. Mas aquesta solucion non es possibla pels mots sabents que non serián intelligibles.
Bertomieu Amilhan, s. XVII : « la nèit nous endor » ; « l’aigo, les bers, o le foc… »
Per Mistral (ortografiats) : tèrme, infirme, unifòrme…
[19] finalas -rn / -rne. La « n » finala dins los mots de formacion populara non es prononciada. Mas aquesta solucion non es possibla pels mots sabents que non serián intelligibles.
Per Mistral (ortografiats) : modèrne, diurne, taciturne, intèrne, altèrne, bicòrne, Saturne…
[20] finala –ud.
L’Arbre de Batalhas, s. XIV : « Per ingratitut lo payre lo pot deseretar ».
Pèir de Garròs. s. XVI : « O praube liatge abuzat, / digne d’este despaïzat, / qui leixas per ingratitud / la lenga de la noyritud… ».
Bertomieu Amilhan, s. XVII : « bous que, per moun salut e per ma nouiritut, / abets prouduit las flous e fait naisse le frut ».
[21] finala -x.
Pèire Godelin, s. XVII : « Car, per Estix, b’a bèlo pauso… ».
Bertomieu Amilhan, s. XVII : « Mes coumo le Fenix que mor / repren uno noubelo bido, / atal fourec de bostre cor ». p. 111.
[22] finalas –xe.
Pèire Godelin, s. XVII : « de tout sèxe fau mous bouignous ».